Чин: иқтисоди пешсафи ҷаҳон

Душанбе, 11.06.2016 /АМИТ «Ховар»/. Иқтисодиёти Ҷумҳурии Мардумии Чин дар ҷаҳон пешсаф гардид. Ислоҳотҳои бесобиқаи ин кишвар, ки дар ҷаҳон ҳамто надоранд, идома доранд. Пас аз чанд сол чиро интизор бояд буд? Дар ин маврид доктори илмҳои геологӣ-маъданӣ, академики Академияи илмҳои табиии Русия Владимир Полеванов дар мақолаи худ «Чин: азхудкунии ҷаҳон», ки 8 июн дар «Рӯзномаи Русия» – «Российская газета» чоп шудааст, андешаронӣ кардааст, ки матни онро мухтасаран пешкаши хонандагони АМИТ «Ховар» менамоем.

Ниҳоят, амалӣ гардид! Маҷмӯи маҳсулоти дохилии /ММД/ Чин аз рӯи иқтидори харидорӣ дар ҷаҳон пешсаф гардид. Хазинаи байналмилалии асъор /ХБА/, Бонки ҷаҳонӣ /БҶ/ ва ҳатто Раёсати марказии иктишофии /РМИ/ ИМА маҷбур шуданд, ки пешсафии Чинро эътироф намоянд. Нишондодҳои ММД каме фарқ доранд — РМИ аз 17,6 триллион доллар ва ХБА то 18.1 триллион доллар, вале мақоми аввал ба Чин якдилона дода шуд. Дар бокс инро пирӯзии бечунучаро меноманд. Ногуфта намонад, ки Русия аз ҷониби ин ташкилотҳо дар ҷои панҷум-шашум бо 3,6 триллион доллар, ки 5 маротиба нисбат ба Чин кам мебошад, гузошта шуд.

Баъзе рақамҳои маҳсулоте, ки дар Чин дар соли 2014 истеҳсол шудаанд:

2,5 миллиард тонна семент (60% маҳсулоти ҷаҳон);

0,9 миллиард тонна пӯлод (49%);

0,6 миллиард тонна оҳан (54%);

3,9 миллиард тонна ангишт (47%);

1.5 миллиард тонна маъдани оҳан (тақрибан 50%);

24 миллион тонна алюминий (46%).

Ин ҷо суоле ба миён меояд: — барои чӣ? Посух аён аст: барои бунёди фавқулодаи Чини нав, ки дар таърихи ҷаҳон ҳамто надорад; барои сохтмони роҳҳои баландсуръати дарозтарин дар ҷаҳон, биноҳои осмонбӯс, пулҳо, истгоҳҳои роҳи оҳан, шаҳрҳо, фурудгоҳҳо, роҳҳои мошингарди чандқабатаи афсонавӣ дар шаҳрҳо ва бузургтарин сарбандҳое, ки на дар Русия ва на дар Ғарб ҳамто надоранд.

Дар ИМА ҳисоб карданд, ки Чин дар се сол, аз соли 2011 то соли 2013, нисбат ба ИМА дар зарфи 100 сол /1901-2000/ бештар семент истеҳсол кардааст: 6.6 миллиард тонна ва мутаносибан 4,5 млрд. Бо чунин ҳаҷми семент метавон тамоми иёлати Ҳавайиро битонкорӣ кард!

Дар бораи он дастовардҳои фавқулодаи Чин, ки касро дар ҳайрат мегузоранд, гуфта мегузарем.

Дар давоми 20 сол Чин 10 маротиба дарозии шоҳроҳҳои баландсуръати мошингардашро зиёд кард ва аз рӯи ин нишондод дар ҷаҳон дилпурона пешсаф аст. Дар ҷаҳон 330.000 км шоҳроҳҳои баландсуръат сохта шудаанд, ки аз онҳо 112,000 км ба Чин ва ҳамагӣ 77 000 км ба ИМА рост меоянд.

Ҳамчунин дар ҷаҳон дар соли 2015 32,000 км роҳҳои оҳани баландсуръат — 15,300 км дар Чин ва 362 км дар ИМА бунёд гардидаанд. Дар Русия ягон роҳи баландсуръати муосир вуҷуд надорад.

Фурудгоҳи Пекин, ки баҳрабардориаш соли 2018 ба нақша гирифта шудааст, бузургтарин терминал дар ҷаҳон мегардад. Он метавонад дар 1 сол то ба 45 млн. нафар хизмат расонад. Масоҳати умумиаш 2680 гектар буда, сохтмони он 13 млрд. долларро ташкил медиҳад.

Дар Чин беш аз 300,000 пул мебошад, ки 1000 — тои онҳо беш аз як километр дарозӣ доранд. Аз 100 адад бузургтарин пулҳои танобии ҷаҳон 55-тоаш дар Чин ҷойгиранд. Аз 10 адад бузургтарин пулҳои баҳрӣ 5-тоашон дар Чин мебошанд. Онҳоро метавон номбар кард: Чиндао — 42,5 км, Ханчжоу – 36, Янтсун — 35,8, Жунян – 35,6 ва Дунхай — 32,5 км.

Дар соли 2013 Чин биное бунёд кард, ки аз рӯи масоҳат аз пирамидаҳои Миср калон мебошад ва он маркази фарҳангию фароғатии шаҳри Чэнду – «New Century Global Centre» буда, 3 маротиба аз рӯи масоҳат аз Пентагон калон аст. Баландии ин бино 100 метр ва дарозию паҳноияш – 500 ва 400 метрро ташкил медиҳад. Барои муқоиса нишондодҳои бузургтарин пирамидаи Хеопсро назар мекунем, ки 147 метр баландӣ дошта, тарафҳояш — 230 ба 230 мебошанд.

Неругоҳи барқи обии «Се дара» дар ҷаҳон аз ҳама бузургтарин маҳсуб мешавад: 22 ҳазор МВт, бо ҳадди баландтарини истеҳсоли солонаи неруи барқ ​​дар ҷаҳон – тақрибан 100 миллиард кВт/соат. Дарозии неругоҳ беш аз 2 км буда, баландии сарбанди он 182 метр мебошад.

Чин амалан содироти канданиҳои маъдании хом ва маҳсулоти кишоварзиро қатъ кард. Дар содироти Чин маҳсулоти истеҳсоли саноат 94%-ро ташкил медиҳад.

Муҳаррикони пешравии Чин

Ташкилкунандагони чунин ҷаҳиши бесобиқаи кишвари бузург ва 20 сол қабл қафомонда аз пешсафии иқтисодиёти ҷаҳон чандтоанд.

Аввал, Чин модели муносиби иқтисодиётро бо якҷоякунии асосноки бахши хусусӣ ва давлатӣ ташкил кард.

Чин тавонист, ки буҳронро дар сатҳи баландтарини сиёсӣ (соли 1989) паси сар намояд ва ба роҳи рушди устувор ворид шавад. Нақши ҳалкунандаро дар муваффақияти ислоҳоти Чин роҳбари мардумӣ Дэн Сяопин бозид, ки дар бунёди Чини нав назарияи конвергенсияи ҳанӯз солҳои 60-ум дар Ғарб таҳияшударо ба кор бурда, аз унсурҳои самараноктар, капитализм ва иқтисодиёти муттамарказонидашудаи нақшагӣ истифода кардааст.

Илова бар ин, чиниҳо аз буржуазияи худ аз ҷамъиятҳои хориҷӣ, махсусан аз муҳоҷирони  Фуҷиан ва Гуандуна, ки  дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ фаъолият доштанд, истифода карданд. Ва аз соли 1997 тиҷорати чинии Гонконг низ илова шуд.

Дар натиҷаи гузаронидани ислоҳот Чин аз рӯи истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ пешсафи ҷаҳон гардид. Соли 1990 он 5% маҳсулоти ҷаҳониро истеҳсол мекард ва дар соли 2013 ин нишондод ба 21% баробар шуд, дар ҳоле, ки ҳиссаи ИМА нисбат ба ҳамин солҳо 10% (!) коҳиш ёфт — аз 28 то 18%.

Дар моҳи октябри соли 2013 роҳбари Чин Си Ҷинпин принсипҳои нави рушди Чинро, ки «Меъёри нави иқтисодӣ» ном гирифтанд, эълон кард.

Ин принсипҳо инҳоро дар бар мегиранд:

— Гузариш ба содироти сармояи Чин ба дороиҳои воқеӣ дар бозори ҷаҳонӣ;

— Таъсиси низоми нави молиявии ҷаҳонӣ бо юани чинии бо захираи тилло тақвиятёфта ҳамчун асъори муҳимтарин;

— Коҳиш додани хариди коғазҳои қиматноки Низоми федеролии захиравии ИМА ва дигар институтҳои молиявии Ғарб;

— Коҳиш додани нақши сармоягузории хориҷӣ дар иқтисодиёти Чин;

— Тағйири самти рушди иқтисодии кишвар бо содирот дар бозори дохилӣ;

— Нигоҳдории нақши ҳалкунандаи бонкҳои давлатӣ ҳамчун асос барои сармоягузорӣ ба лоиҳаҳои муҳими инфрасохторӣ;

— Рушди лоиҳаҳои инфрасохторӣ, ба монанди «як роҳ, як самт» дар саросари ҷаҳон.

«Меъёри нави иқтисодӣ»-и Си Ҷинпин эълонкарда баръало самтҳои афзалиятноки фаъолияти иқтисоди хориҷиро нишон медод. Дар асл, ғасби иқтисодии Чин дар ҳама қитъаҳо дар шакли ҳайратангези таассурот аз лоиҳаҳои бузург (Mега-лоиҳаҳо) такони нав гирифт. Лоиҳаҳои бузурги Чин барои бунёди инфрасохторҳои нави ҷаҳонӣ («Шоҳроҳи бузурги Абрешими нав» ва бисёри дигарон) асосан аз андешаҳои истифодаи нокифояи талаботи барзиёд дар худи иқтидорҳои молиявӣ ва истеҳсолии Чин тавлид шудаанд.

Дар ҳисоботи муштараки ширкати тадқиқотии «Rhodium Group» ва институти тадқиқотии Чин «Mercator»-и Берлин тасдиқ шудааст, ки Чин ҳаҷми сармоягузории мустақими хориҷиро аз 744 миллиард доллар ба 2 триллион доллар дар соли 2020 зиёд мекунад.

Лоиҳаҳои бузург барои тамоми ҷаҳон

Чин сармоягузориро дар Аврупо низ зиёд мекунад. Соли гузашта сармоягузории Чин дар Аврупо ба 18 миллиард доллар расида, тиҷорати дуҷониба 615 миллиард долларро ташкил дод. Тақвияти ҳамкории сармоягузорӣ ба Чин асос медиҳад, ки ба азсаргирии музокирот оид ба таъсиси минтақаи озоди тиҷоратии умумӣ бо Иттиҳоди Аврупо /ИА/ умед бандад.

Чин сохтмони роҳи оҳани баландсуръати Маскав – Қазон ва таъсиси корхонаи муштараки истеҳсоли қатораҳои баландсуръатро барои ин роҳ дар нақша дорад.

Дар изҳороти муштарак оид ба тақвияти муносибатҳои Чину Аврупо, ки соли 2014 зимни сафари Си Ҷинпин ба қароргоҳи ИА нашр гардид, ба ташаббуси «Камарбанди иқтисодии Шоҳроҳи Абрешим» диққати махсус дода шуд. Чин фаъолона ба дигар қитъаҳо низ ворид шуда истодааст.

Чин розӣ шуд, ки ба Иттиҳоди Африқо дар сохтмони роҳҳои мошингарду оҳан ва фурудгоҳҳо барои ба ҳам пайвастани ҳамаи 54 кишвари африқоӣ мусоидат намояд. Ин лоиҳаҳо аллакай амалӣ шуда истодаанд. Ҳамчунин Чин ба 2000 лоиҳаи Африқо, аз ҷумла дар соҳаи кишоварзӣ, иншооти инфрасохторӣ, саноати коркард ва ҳамлу нақл сармоягузорӣ карда, бар ивази ин ҳеҷ талаби сиёсӣ накард.

Чин сохтмони нахустин пойгоҳи хориҷии ҳарбӣ-баҳрии чиниро дар Ҷибути дар соҳили халиҷи Баб-эл-Мандеб  дар даромадгоҳ ба Баҳри Сурх оғоз кард. Яъне, дар роҳи асосии транзити баҳрии нафт, газ, бори хушк ва интиқоли вагонҳо миёни уқёнуси Ҳинд ва Аврупо.

Чин барои сохтмони шоҳроҳи баландсуръати роҳи оҳани Қошғар-Гвадар дар Покистон 42 миллиард доллар ҷудо мекунад. Ҳамзамон роҳи баландсуръати мошингард ва лӯлаи нафт сохта шуда истода, бандари Гвадари Покистон, ки чуқуртарин мегардад, таҷдид мешавад. Чин дар Покистон сохтмони лоиҳаи неругоҳҳои барқи атомиро бо ду реактори нав бо иқтидори 1 миллион кВт аз сар гирифт.

Шабакаи шоҳроҳҳои баландсуръати роҳи оҳан дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ сохта шуда, Чинро бо Лаос, Мянма, Таиланд, Ветнам ва Сингапур мепайванданд. Яке аз онҳо тарҳи роҳи оҳани баландсуръат миёни Чин ва пойтахти Лаос – шаҳри Вентян дар сарҳади Таиланд бо дурнамои давом додани он то уқёнуси Ҳинд мебошад.

Дар Осиёи Марказӣ як зумра лоиҳаҳои минтақавии инфрасохторӣ амалӣ шуда истодаанд. Аз ҷумла, лоиҳаи рушди равобити роҳи оҳан миёни Қошғари Чин ва кишварҳои Осиёи Марказӣ тавассути Помир, водии Фарғона ва ғ.

Чин барои лоиҳаҳои худ дар Бразилия ва Перу дар давоми 10 сол 250 млрд. доллар, аз ҷумла барои сохтмони шоҳроҳи баландсуръати роҳи оҳан тавассути саросари қитъа бо дарозии 5311 км, барои бунёди сарбандҳо ва инчунин барои коркарди маъданҳо, рушди хоҷагии қишлоқ, ҷустуҷӯи нафт ва азхудкунии дарёҳо ҷудо мекунад.

Чин аз соли 2009 инҷониб  ба таври назаррас хариди дороиҳоро дар ҳудуди ИМА зиёд кард. Агар дар соли 2009 он барои ин ҳадафҳо қариб 100 миллион доллар сарф мекард, пас дар соли 2016 аллакай ин нишондод ба беш аз 5 миллиард доллар расид. Тафтишоти сенати ИМА нишон дод, ки Чин ба саноати мудофиаи ИМА беш аз як миллион намудҳои гуногуни қисм ворид мекунад. Бино ба тадқиқоти коршинос Клайд Престовитса, дар феҳристи мақолаҳои содироти Чин ба ИМА таҷҳизоти компютерӣ дар ҷои аввал мебошад. Тибқи маълумоти «U.S. News & World Report», дар сархати феҳристи содироти Амрико ба Чин шикастапораҳо ва партовҳо қарор доранд. Теъдоди унвонҳои докторӣ дар илмҳои техникӣ дар Чин ду маротиба зиёд шуда, ИМА-ро гузашт. Чин 30 соли охир бахши воқеиро рушд дода, дилпурона пеш мерафт ва ИМА қарзи берунаашро зиёд карда,  дар биржа ҷаллобӣ мекард. Дар Амрикои имрӯза содирот 2 маротиба камтар аст, нисбат ба воридот ва ҳаҷми содироти он на танҳо аз Чин, балки аз Олмон ҳам паст аст. Модели амрикоӣ аз охири солҳои 70-ум ба коҳиш ёфтани бахши воқеӣ ва зиштии пневматикии бахши молиявӣ анҷом ёфт. Агар пеш истеҳсолот 80% даромади иқтисоди Амрикоро ташкил медод, пас то чанде пеш беш аз 50%-и даромад ба бахши молиявӣ рост меомад. Дар натиҷаи ислоҳоти неолибералӣ бахши воқеии амрикоӣ Золушка дар назди моиндари молиявӣ гардид. Ва рушди он, гарчанде ки вақтҳои охир эҳёшавиаш ба назар мерасад, заиф гардид.

Каналҳои баҳрӣ ва Антарктида

Канали Никарагуа аз уқёнуси Ором ба уқёнуси Атлантика тавассути кӯли Никарагуа мегузарад. Дарозии он тақрибан 280 км-ро ташкил дода, умқаш – тақрибан 27 м ва паҳноияш дар доираи 226-530 метр мебошад. Сохтмони он барои Чин 40 миллиард доллар меафтад. Интизор меравад, ки пас аз ифтитоҳи он Чин 3,9% гардиши байналмилалии интиқоли баҳрии борҳоро ба худ мегирад.

Дарозии канали Кра дар Таиланд — 100 км ва умқи он — 26 м метрро ташкил медиҳад. Канали Кра ба Чин имкон медиҳад, ки аз се як ҳиссаи интиқоли баҳрии нафт ва аз чор як ҳиссаи тамоми боркашонии ҷаҳонро зери назорат гирад. Чин интиқоли киштиҳои ҳарбиро аз уқёнуси Ором ба Ҳинд назорат хоҳад кард.

Дар соли 2040 муҳлати амали шартномаи байналмилалӣ оид ба вазъи экстерриториалии Антарктида ба поён мерасад. Чин бо ҷидду ҷаҳд барои ба даст овардани ин ҳудуд ва он ҷо кушодани истгоҳи доимӣ дар паси дигаре омодагӣ дида истодааст. То соли 2016 Чин дар Антарктида панҷ истгоҳи доимӣ кушод ва нақша дорад дар солҳои наздик шумораи онҳоро ба 10 адад расонад.

Маҳдудиятҳои захиравӣ

Рушди Чин дар навбати аввал бинобар сабаби нокифоя будани миқдори маконҳои истихроҷкунандаи нафту гази табиӣ ва якчанд намуди канданиҳои фоиданок: бокситҳо, хром, манган, мис, никел ва оҳан маҳдуд аст.

Чин бузургтарин воридкунандаи нафт дар ҷаҳон мебошад: 6.1 миллион баррел дар як рӯз. Талабот ба нафтро Чин аз ҳисоби воридот аз 14 кишвари асосӣ мепӯшонад, ки дар се ҷои аввал Арабистони Саудӣ (16%), Ангола (13%) ва Русия (11%) мебошанд.

Чин дорои захоири ночизи гази табиӣ буда, вале бузургтарин захираҳои гази слантсӣ дар ҷаҳон (36.1 триллион метри мукааб) дорад, ки истеҳсоли онро фаъолона рушд медиҳад. Дар соли 2015 Чин 5 млрд. метри мукааб истихроҷ карда, дар ҷаҳон ба ҷои дуюм баромад. Воридкунандагони асосии газ ба Чин Туркманистон, Русия, Бирма ва Эрон мебошанд. Зиёда аз 60% -и гази Туркманистон ба Чин тавассути се лӯлаи газ ворид мешавад. Лӯлаи чорум дар марҳилаи баҳрабардорӣ қарор дорад. Пас аз ба истифода додани он Туркманистон ба Чин 60 миллиард метри мукааб газ (ҳоло 40 млрд.) ворид мекунад.

Чин дорои бузургтарин дар ҷаҳон захираҳои даҳҳо намуд канданиҳои фоиданок мебошад, ки онҳоро беш аз ҳама дар ҷаҳон истихроҷ мекунад ва ягона абарқудрати ашёи хом дар ҷаҳон мебошад (ҳаргиз Русия не!), вале ҳоло маҷбур аст, баъзе намуди ашёи хоми маъданиро ворид кунад.

Дар оянда ҷои Русия дар рӯйхати таъминкунандагони ашёи хом ба Чин – дар ворид намудани никел ва эҳтимол, мисс аст. Мушкилоти нафтро Чин аз ҳисоби гази слантсӣ ҳал мекунад, ки аз рӯи захираи он дар ҷаҳон ҷои чорумро ишғол мекунад.

Ислоҳоти бесобиқа

Имрӯз Чин  бомуваффақият ислоҳоти бесобиқаро, ки дар ҷаҳон ҳамто надоранд, идома дода истодааст. Муваффақияти ин ислоҳот асосан ба маблағгузорӣ аз ҳисоби бонкҳои давлатӣ (таҳти назорати онҳо — 90% хазинадории Чин), будани маркази ҳамоҳангшудаи ягона дар шакли Ҳизби коммунисти Чин ва ба якҷоя кардани банақшагирии давлатӣ барои даҳсолаҳои оянда бо бартарияти ширкатҳои мобилии хусусӣ алоқа доранд.

Ҳоло ҷаҳон ба ду қисм тақсим аст: Чин  — 50% -и истеҳсолоти саноати ҷаҳон ва дигар кишварҳо.

Чин то соли 2014 бо бунёди зиёдтарин дар ҷаҳон шумораи шоҳроҳҳои баландсуръати роҳи оҳан ва мошингард, аз ҳама бузургтарин пулҳо ва сарбандҳо, фурудгоҳҳо ва истгоҳҳои роҳи оҳан, се баробар зиёд кардани ҳосилнокии қариб ҳамаи маҳсулоти кишоварзӣ ва таъсиси ҷомеаи «некӯаҳволии миёна» босуръат рушд кард. «Меъёри нави иқтисодӣ»-и аз ҷониби Си Ҷинпин моҳи октябри соли 2013 эълоншуда беҳтарсозӣ ва рушди тамоми ҷаҳонро дар бар мегирад.

Чин коркарди бузургтарин дар ҷаҳон захираҳои гази слантсии худро оғоз кард, ки дар соли 2015 — 5 миллиард метри мукааб истихроҷ намуд ва азм дорад ҳаҷми онро дар соли 2025 ба 100 миллиард метри мукааб расонад. Дар истихроҷи он Чин танҳо таҷҳизот ва технологияи худро истифода мекунад. Метавон тахмин кард, ки дар давоми се соли оянда Чин ба истихроҷи нафти слантсӣ оғоз мекунад.

Дар шароити ғасби иқтисодии Чин таҳияи стратегияи нави Русия аҳамияти махсус дорад. Санъати ҳиллагарии миёни «аждаҳо»-и Чин, ки талабгори нақши пешсафӣ дар ҷаҳон аст ва «Уқоб»-и на ҳамаи имкониятҳои худро истифодакарда, қафомонда ва хашмгини Амрико барои ислоҳоти ба ном либералии ногаҳон заифгардидаи Русия санъати асосӣ мегардад.

Чин ба афзалияти иқтисодии ҳалкунанда ноил гардид ва дар геосиёсӣ /геополитика/, чун дар шоҳмот аз рӯи принсипи «дар ҳолати хуб зуд ҳамла кун!» амал мекунад. «Ҳизб»-и геосиёсии Чин сазовори баррасии алоҳида аст. Чин саросема нест, Чин чизеро аз «хафашуданҳо»-и таърихӣ фаромӯш намесозад ва Чин кӯшиш мекунад, ки асри ХХI-ро асри Чин кунад.

Номи худи Чин — «Осмонӣ» аст ва сокинони он ба маънои рамзӣ андеша доранд, ки дар абрҳои осмони Чин аждаҳо пинҳон аст, ки касе ӯро намебинад ва ӯ ҳама чиро мебинад. Ӯ миҷҷа задани «ваҳшиёнро дар канор» (ҳама ғайричиниҳо)-ро назорат мекунад ва дар сурати зарурӣ ба поён парвоз мекунад, то ки соҳиби вазъият ва ҷаҳон гардад. Чунин ба назар мерасад, ки аждаҳо аллакай парвоз кардааст!

Владимир Полеванов,

доктори илмҳои геологӣ-маъданӣ,

Академики Академияи илмҳои табиии Русия

Сарчашма: «Российская газета», 08.06.2016 с.