Президенти Тоҷикистон давоми се даҳаи истиқлол тавонистанд давлатро ба пояи устувори иқтисодӣ ва маънавӣ расонанд

ДУШАНБЕ, 16.11.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар таърихи ҳар миллат лаҳзаҳое ҳастанд, ки сарнавишти ҷомеа, пояи давлатдорӣ ва роҳҳои рушди оянда аз иродаи шахсиятҳои бузург вобаста мегарданд. Барои миллати тоҷик чунин шахсият—Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд, ки давоми се даҳаи истиқлол бо фикри созанда, ҷаҳонбинии стратегӣ ва хирадмандии сиёсӣ тавонистанд давлати ҷавони тоҷиконро ба пояи устувори иқтисодӣ ва маънавӣ расонанд.

-Ҳангоме ки ҷаҳони муосир аз тағйироти шадиди сиёсиву иқтисодӣ ва буҳронҳои ҷаҳонӣ мегузашт, Тоҷикистон дар оғози истиқлол бо мушкилоти сангин рӯ ба рӯ буд, яъне иқтисоди фурӯпошида, камбуди захираҳо, ноустувории иҷтимоӣ ва фақру камбизоатӣ. Аммо дар ҳамин лаҳзаҳо буд, ки иродаи давлатӣ тавассути зеҳни хирадмандона ба қувваи эҷодӣ табдил ёфт. Пешвои миллат на танҳо давлатро аз буҳрон наҷот доданд, балки заминаи модели нави иқтисоди миллӣ — иқтисоди худкифо, устувор ва башардӯстонаро гузоштанд.

Дар диди фалсафии сиёсати иқтисодии Пешвои миллат як ақидаи амиқ ниҳон аст: рушди иқтисод танҳо вақте арзиш дорад, ки ба инсон ва маънавияти ӯ хидмат кунад. Ин ҷаҳонбинӣ иқтисодро аз доираи рақам ва нишондиҳанда берун бурда, ба падидаи иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ табдил додааст. Аз ин рӯ, дар ҳар барномаи давлатӣ, дар ҳар иқдоми иқтисодӣ ва иҷтимоӣ арзиши инсон, илму маърифат ва худшиносии миллӣ дар меҳвар қарор дорад.

Тоҷикистон дар ин се даҳа танҳо як мамлакати рӯ ба рушд нест, балки намунаи нодири табдили ормони миллӣ ба воқеият аст. Таҷрибаи иқтисодии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат нишон медиҳад, ки рушди воқеӣ танҳо дар заминаи суботи сиёсӣ, адолати иҷтимоӣ ва худогоҳии миллӣ имконпазир аст.

Ба муносибати Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ин мақола кӯшиши таҳлили илмии нақши Пешвои миллат дар ташаккули модели миллии рушди устувори иқтисодии ҷумҳурӣ мебошад, яъне моделе, ки дар баробари нишондиҳандаҳои иқтисодӣ, арзишҳои маънавӣ ва инсонмеҳвариро ҳамчун пояи сиёсати давлатӣ қарор додааст. Ин таҷриба на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми ҷомеаҳои дар ҳоли рушд қарордошта намунаи илҳомбахши давлатдории муосир аст.

Дар ҷараёни беш аз се даҳаи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати иқтисодии мамлакат таҳти роҳбарии хирадмандонаи Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба модели нодири рушди устувор ва худбунёд табдил ёфтааст. Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамасола 16 ноябр таҷлил мегардад, танҳо ҷашни сиёсӣ нест, балки ин сана рамзи арҷгузорӣ ба роҳбари миллӣ ва сиёсатмадоре мебошад, ки Тоҷикистони пасошӯравиро аз вартаи буҳрони иқтисодиву сиёсӣ ба марҳалаи нави пешрафт ворид сохт.

Аз рӯзҳои нахустини фаъолияти сиёсии худ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк намуданд, ки истиқлолияти сиёсӣ бе истиқлолияти иқтисодӣ маънои комил надорад. Вақте соли 1992 Пешвои миллат ба маснади роҳбарии давлат омаданд, Тоҷикистон дар ҳолати ниҳоят мушкил қарор дошт: ҷанги шаҳрвандӣ, пошхӯрии сохтори истеҳсолӣ, буҳрони молиявӣ ва қатъи робитаҳои иқтисодӣ бо ҷумҳуриҳои ҳамсоя иқтисоди миллиро фалаҷ карда буданд. Дар чунин шароит роҳбарии давлат на танҳо далерӣ, балки ҷаҳонбинии стратегиро талаб мекард. Маҳз дар ҳамин вазъияти буҳронӣ Пешвои миллат сиёсати нави иқтисодиро бо такя ба принсипҳои худкифоӣ, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ ва рушди инфрасохтори миллии молиявӣ ба роҳ монданд.

Қадами нахустини ин сиёсати нав бунёди заминаҳои ҳуқуқии иқтисоди миллӣ буд. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ислоҳоти иқтисодӣ» соли 1993, таъсиси Бонки миллии Тоҷикистон соли 1994 ва ҷорӣ намудани пули миллӣ — сомонӣ соли 2000 нуқтаи ибтидои истиқлолияти молиявии ҷумҳурӣ гардиданд. Сомонӣ ҳамчун рамзи давлатдории иқтисодӣ на танҳо воситаи мубодила, балки нишони эътимод ба сиёсати давлатӣ ва устувории молиявӣ шуд.

Дар солҳои минбаъда сиёсати иқтисодии мамлакат бо назардошти таҷрибаи ҷаҳонӣ ва воқеиятҳои дохилӣ рушд намуд. Тоҷикистон тадриҷан аз иқтисоди банақшагирандаи идорашавандаи собиқ ба иқтисоди бозоргонӣ гузашт. Бо қабули Барномаи давлатӣ оид ба ислоҳоти иқтисодӣ солҳои 1997–2000 ва Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2015, самтҳои афзалиятноки рушди иқтисодӣ: энергетика, кишоварзӣ, нақлиёт, саноат ва рушди инсонӣ муайян гардиданд.

Маҳз бо талошҳои Пешвои миллат Тоҷикистон тавонист баъди соли 2000 ба марҳалаи рушди босубот ворид шавад. Меъёрҳои макроиқтисодӣ устувор гаштанд, маҳсулоти дохилии умумӣ дар тӯли солҳои 2000–2015 бо миёнаи афзоиши солонаи 7 фоиз рушд намуд, ки яке аз нишондиҳандаҳои беҳтарин дар Осиёи Марказӣ ба шумор мерафт.

Дар баробари барқарорсозии иқтисоди миллӣ, Пешвои миллат рушди иҷтимоиву инсонро дар меҳвари сиёсаташон қарор доданд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Паём ба Маҷлиси Олӣ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» соли 2003 таъкид намуданд, ки «иқтисодиёт бояд пеш аз ҳама ба манфиати инсон хидмат кунад». Бо ин руҳия барномаҳои васеи иҷтимоӣ, аз ҷумла Барномаи давлатӣ оид ба коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ солҳои 2005–2015, Барномаи рушди соҳаи маориф солҳои 2006–2015 ва Стратегияи рушди тандурустӣ солҳои 2010–2020 қабул шуданд.

Аз солҳои 2006–2007 сиёсати иқтисодии Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нав, марҳалаи истиқлолияти энергетикӣ ва саноатикунонии босуръат ворид гардид. Пешвои миллат борҳо таъкид намуданд, ки бе ҳалли масъалаи энергетика наметавон ба рушди саноат ва кишоварзӣ ноил шуд. Бо ин мақсад лоиҳаҳои азим амалӣ гардиданд: сохтмони неругоҳҳои барқи обии «Сангтӯда-1» ва «Сангтӯда-2», навсозии Неругоҳи барқи обии «Норак», оғози сохтмони Неругоҳи барқи обии «Роғун» ва ҳамзамон татбиқи барномаи «Бемаҳдудият ба қувваи барқ барои деҳот». Ин иқдом Тоҷикистонро ба марҳалаи нави рушди иқтисодӣ бурданд ва заминаи истиқлолияти энергетикиро фароҳам оварданд.

Ҳамзамон Пешвои миллат ба соҳаи нақлиёт ва инфрасохтори минтақавӣ таваҷҷуҳи махсус доданд. Тавассути ҳамкории байналмилалӣ бо Бонки Осиёии рушд ва Бонки исломии рушд садҳо километр роҳҳои байналмилалӣ, аз ҷумла шоҳроҳҳои Душанбе – Хуҷанд — Чаноқ, Душанбе – Хоруғ — Кулма, Душанбе – Қӯрғонтеппа — Панҷи Поён ва нақбҳои «Истиқлол», «Шаҳристон», «Хатлон» ва «Чормағзак» сохта шуданд. Ин лоиҳаҳо Тоҷикистонро аз ҷумҳурие, ки дар муҳосираи табиӣ ва коммуникатсионӣ қарор дошт, ба мамлакати транзитӣ ва робитасоз дар минтақа табдил доданд.

Дар солҳои баъдӣ сиёсати иқтисодии Пешвои миллат бештар ба таҳкими иқтидори истеҳсолӣ, рушди соҳибкорӣ ва ҷалби сармояи хориҷӣ равона гардиданд. Тоҷикистон бо қабули қонунҳои «Дар бораи сармоягузорӣ» ва «Дар бораи минтақаҳои озоди иқтисодӣ» (2008–2009) барои воридшавии сармоя ва таъсиси корхонаҳои муштарак шароити мусоид фароҳам овард. Дар натиҷа, шумораи корхонаҳои истеҳсолӣ аз 2000 адад дар соли 2000 то зиёда аз 8000 адад дар соли 2023 афзоиш ёфт.

Сиёсати «саноатикунонии босуръат», ки дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ 20 декабри соли 2018 эълон шуд, марҳалаи нави рушди иқтисодро оғоз намуд. Дар доираи ин ҳадаф садҳо корхонаи нав дар соҳаҳои металлургия, саноати сабук, истеҳсоли масолеҳи сохтмонӣ ва коркарди маҳсулоти кишоварзӣ таъсис ёфтанд. Дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2023 Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки то соли 2040 Тоҷикистон бояд ба мамлакати саноатӣ табдил ёбад.

Ҳамин тавр, таҷрибаи се даҳаи ахир нишон медиҳад, ки сиёсати иқтисодии Пешвои миллат аз марҳалаи барқарорсозӣ ба марҳалаи рушди устувор ва минбаъд ба модели нави «иқтисоди сабз» гузашт. Иқтисоди сабз дар сиёсати пешгирифтаи Пешвои миллат ин иқтисоди тозаи технологиябунёдест, ки ба муҳити зист зарар намерасонад ва аз захираҳои барқароршаванда истифода мебарад. Тоҷикистон ҳамчун давлати обдор ва кӯҳӣ метавонад дар оянда ба маркази истеҳсоли энергияи сабз дар минтақа табдил ёбад.

Илова бар ин, Сарвари давлат бо ташаббусҳои байналмилалиашон дар соҳаи об ва иқлим, ки дар сатҳи Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шуданд, ба рушди иқтисоди глобалии сабз низ саҳм гузоштанд. Ташаббуси байналмилалии «Об барои ҳаёт» (2005–2015), «Об барои рушди устувор» (2018–2028) ва эълони соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо намунаи равшани пайванди сиёсати дохилӣ ва байналмилалии иқтисодӣ мебошад.

Дар маҷмуъ, таҳлили таърихии давраҳои рушди иқтисодии Тоҷикистон нишон медиҳад, ки Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд дар як давраи кӯтоҳи таърихӣ модели миллии рушди устуворро бунёд намоянд, ки ба таҷрибаи ҷаҳонӣ мутобиқ буда, хусусиятҳои миллии ҷумҳуриро низ дар бар мегирад.

Дар идомаи ин раванд, як унсури калидии сиёсати иқтисодии Пешвои миллат рушди иқтисоди иҷтимоӣ ва инсонбунёд мебошад. Роҳбари давлат дар тамоми суханрониҳояшон таъкид менамоянд, ки иқтисод танҳо дар ҳолате устувор мемонад, ки ба инсон ва сатҳи зиндагии ӯ нигаронида бошад. Аз ҳамин рӯ, тамоми барномаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоии ҳукумат ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии шаҳрвандон, таъмини адолати иҷтимоӣ ва фароҳам овардани шароити мусоиди меҳнату таҳсил равона гардидаанд.

Дар давоми солҳои охир Тоҷикистон тавонист нишондиҳандаҳои рушди инсонӣ (HDI)-ро мунтазам баланд бардорад. Аз рӯи маълумоти Барномаи рушди Созмони Милали Муттаҳид, Тоҷикистон дар соли 1995 дар раддабандии ҷаҳонӣ ҷойи 122 ишғол мекард, дар ҳоле ки соли 2022 дар раддабандии миёнаи давлатҳои дорои сатҳи миёнаи рушди инсонӣ қарор гирифт. Ин пешравӣ пеш аз ҳама натиҷаи сиёсати иҷтимоии ҳукумат мебошад, ки бо ташаббуси Пешвои миллат амалӣ мегардад: баланд бардоштани маошу нафақа, дастгирии оилаҳои камбизоат, рушди низоми маориф ва тандурустӣ, инчунин фароҳам овардани ҷойҳои нави кор.

Бо ҷалби сармояи дохиливу хориҷӣ, дар солҳои 2015–2025 садҳо муассисаи нави таълимӣ, мактабҳои касбӣ, литсейҳои касбию техникӣ, коллеҷҳо ва марказҳои омӯзишии касбӣ таъсис дода шуданд. Барномаи давлатии «Таҳсилоти касбӣ барои ҳама» ва ташкили низоми миллии таҳсилоти ибтидоии касбӣ (TVET) дар сатҳи ҳукумат таҳти назорати шахсии Пешвои миллат қарор дорад. Ин барномаҳо барои мутобиқсозии бозори меҳнат бо талаботи иқтисоди муосир аҳамияти бузург доранд.

Дар баробари ин, Тоҷикистон ба сиёсати рақамисозии иқтисод рӯ овард. Бо қабули «Стратегияи миллии рушди рақамии Тоҷикистон барои солҳои 2021–2030» заминаи гузариш ба иқтисоди рақамӣ фароҳам омад. Татбиқи лоиҳаҳои «Ҳукумати электронӣ», «Маорифи рақамӣ», «TVEMIS» (системаи идоракунии маълумоти таҳсилоти касбӣ) ва «FM-GOU» (низоми молиявии муассисаҳои таълимӣ) қадами ҷиддие дар самти афзудани шаффофият ва самаранокии иқтисод мебошад.

Президенти мамлакат борҳо таъкид кардаанд, ки рақамисозӣ танҳо воситаи технологӣ нест, балки омили аслии рушди иқтисоди донишбунёд мебошад. Аз ин рӯ, Ҳукумати ҷумҳурӣ ба рушди илм ва таҳқиқоти амалӣ, дастгирии ҷавонони соҳибистеъдод ва рушди иқтидори зеҳнии миллӣ аҳамияти вижа медиҳад. Дар солҳои охир шумораи муассисаҳои илмӣ, марказҳои инноватсионӣ ва технопаркҳо афзоиш ёфта, дар соҳаҳои энергетикаи барқароршаванда, экология, зеҳни сунъӣ ва идоракунии захираҳои табиӣ лоиҳаҳои таҷрибавӣ ба роҳ монда шудаанд.

Ҷиҳати муҳими дигар ин иқтисоди «сабз» ва сиёсати экологӣ мебошад. Тоҷикистон яке аз мамлакатҳои дорои захираҳои бузурги обӣ ва пиряхҳост, ки беш аз 60 фоизи захираҳои обии Осиёи Марказӣ аз ҳудуди он маншаъ мегиранд. Пешвои миллат ин имкониятро ба як омили стратегии рушди иқтисодӣ ва сиёсати хориҷӣ табдил додаанд. Дар паёмҳо ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 2016 ва 2021 Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки истифодаи самараноки об ва ҳифзи муҳити зист бояд меҳвари рушди устувор бошад.

Дар ин замина Тоҷикистон барномаҳои миллӣ ва минтақавии зиёдеро ба роҳ монд: Барномаи давлатии «Ҳифзи муҳити зист барои солҳои 2021–2030», Барномаи миллӣ оид ба «Иқлим ва пиряхҳо» ва лоиҳаи «Энергияи барқароршаванда барои рушди деҳот». Ҳамаи ин барномаҳо на танҳо аҳамияти экологӣ, балки иқтисодӣ низ доранд, зеро рушди соҳаи гидроэнергетика ва туризми экосистемӣ манбаи нави даромад барои ҷумҳурӣ аст.

Сиёсати хориҷии иқтисодии Пешвои миллат низ бо ҳадафи мустаҳкам намудани мавқеи Тоҷикистон дар иқтисоди ҷаҳонӣ тарҳрезӣ шудааст. Дар давраи истиқлолият Тоҷикистон узви беш аз 60 созмони байналмилалӣ гардида, бо Созмони ҷаҳонии тиҷорат (СУТ), Бонки ҷаҳонӣ, Сандуқи байналмилалии асъор, Бонки Осиёии рушд ва Бонки исломии рушд ҳамкорӣ мекунад. Ин ҳамкориҳо имконият доданд, ки ҷумҳурӣ ба сармоягузории хориҷӣ дастрасӣ пайдо намуда, даҳҳо лоиҳаи инфрасохторӣ, иҷтимоӣ ва энергетикиро амалӣ созад.

Масалан, лоиҳаи минтақавии «CASA-1000» (содироти барқ ба Афғонистон ва Покистон), ки бо дастгирии Бонки ҷаҳонӣ ва Бонки исломии рушд амалӣ мешавад, Тоҷикистонро ба бозори энергетикии Осиёи Ҷанубӣ мебарад. Лоиҳаҳои «КОРИДОРИ 5» ва «Роҳи абрешими рақамӣ» низ ба ҳамгироии иқтисодии мамлакат дар минтақа мусоидат мекунанд.

Дар баробари рушди иқтисодӣ, Пешвои миллат ба таҳкими амнияти озуқаворӣ ва истиқлолияти озуқаворӣ таваҷҷуҳи хос доранд. Бо қабули Барномаи давлатии рушди кишоварзӣ (2016–2025) ва Барномаи «Идоракунии захираҳои об ва замин» сатҳи истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ дар ҷумҳурӣ афзоиш ёфт. Имрӯз Тоҷикистон қодир аст беш аз 80 фоизи ниёзҳои дохилии худро бо маҳсулоти ватанӣ таъмин намояд. Ин нишондиҳанда барои мамлакате, ки дорои заминҳои маҳдуд аст, натиҷаи сиёсати дурандешона ва идоракунии илмии захираҳо мебошад.

Ҳамин тавр, таҳлили ҳамаҷонибаи сиёсати иқтисодии Пешвои миллат нишон медиҳад, ки модели миллии рушди иқтисодии Тоҷикистон бар се сутун устувор аст:

Истиқлолияти энергетикӣ ва саноатикунонии босуръат,

Иқтисоди «сабз» ва рушди устувори экологӣ,

Иқтисоди донишбунёд ва рақамисозии идоракунӣ.

Ин се самт, ки дар як низоми ягона ҳамоҳанг шудаанд, Тоҷикистонро ба давлати дорои иқтисоди устувор ва ҷавобгӯ ба меъёрҳои ҷаҳонӣ табдил додаанд.

Дар баробари ин, Пешвои миллат ба масоили муҳими идоракунии давлатӣ ва самаранокии низоми иқтисодӣ таваҷҷуҳи вижа зоҳир менамоянд. Дар давоми солҳои охир лоиҳаҳои «Буҷети электронии давлатӣ», «Системаи назорати хароҷоти давлатӣ» ва «Шаффофияти маблағгузории соҳаи иҷтимоӣ» амалӣ шуданд, ки шаффофияти идоракунии молиявиро зиёд намуданд. Ин иқдомҳо ба паст намудани сатҳи фасод ва баланд бардоштани эътимоди сармоягузорон мусоидат намуданд.

Ҷиҳати дигари муҳим ин ҳадафҳои миллӣ ва стратегияи рушди дарозмуддат мебошад. Тоҷикистон то соли 2040 ҳадафҳои зеринро муайян кардааст:

1.Таъмини истиқлолияти комили энергетикӣ;

2.Табдил додани ҷумҳурӣ ба давлати саноативу аграрӣ;

3.Баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум ва рушди иқтисоди иҷтимоӣ;

4.Ҳифзи муҳити зист ва гузариш ба иқтисоди сабз.

Ин ҳадафҳо дар Стратегияи миллии рушд то соли 2030 ва Нақшаи дарозмуддати рушди Тоҷикистон то соли 2040 ҷой доранд ва зери роҳбарии мустақими Пешвои миллат татбиқ мешаванд.

Маҳз сиёсати пайгиронаи Эмомалӣ Раҳмон имконият дод, ки Тоҷикистон дар муддати кӯтоҳ аз мамлакати пасошӯравии буҳронзада ба давлати рушдёбанда ва устувори иқтисодӣ табдил ёбад. Имрӯз Тоҷикистон дар харитаи иқтисодии ҷаҳон ҳамчун шарики боэътимоди минтақа шинохта шудааст.

Ҳамин тавр, дар натиҷаи таҳлили сиёсати иқтисодии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон метавон хулоса кард, ки таҷрибаи Тоҷикистон намунаи барҷастаи идоракунии стратегӣ дар шароити буҳронӣ ва ҷаҳонишавӣ мебошад. Дар тӯли се даҳа, ҷумҳурӣ бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист модели миллии рушди устуворро бунёд намояд, ки бар пояи истиқлолияти энергетикӣ, саноатикунонии босуръат, иқтисоди сабз ва рақамисозии идоракунӣ асос ёфтааст.

Иқдоми Пешвои миллат дар соҳаи энергетика, инфрасохтор, кишоварзӣ, саноат ва рақамисозӣ на танҳо ба рушди иқтисоди миллӣ мусоидат намуданд, балки заминаи иҷтимоиву фарҳангии устувории давлатро таҳким бахшиданд. Тоҷикистон имрӯз дар роҳест, ки рушди устувор ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардумро таъмин мекунад ва бинобар ин Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ифодаи эҳтиром ва сипос ба ин шахсиятест, ки тавонистанд бо сиёсати хирадмандона ва ҷаҳонбинии стратегӣ миллатро ба роҳи пешрафт, шукуфоӣ ва субот раҳнамун созанд.

Муқаддас КИЛИЧЕВА,
дотсенти кафедраи «Системаҳои иттилоотӣ дар иқтисодиёт»-и факултети баҳисобгирии бухгалтерӣ ва иқтисоди рақамии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, номзади илмҳои иқтисодӣ

АКС:АМИТ «Ховар»