Конститутсия дар рушди давлати демократӣ ва таҳкими арзишҳои инсонӣ аҳамияти махсус дорад

ДУШАНБЕ, 05.11.2018 /АМИТ «Ховар»/. Яке аз масъалаҳои аввалиндараҷаи таъмини рушди усту­вору бома­ро­ми аксари давлат­ҳои ҷаҳон дар шароити муосир- ин амалишавии кафолати консти­­­тут­сио­на­лизм тавассути таъ­ми­ни волоияти меъёрҳои Конститутсия ба шумор меравад.

Конститусионализм имрӯз ҳамчун низоми ақидаҳои конститутсионие маънидод мегардад, ки дар сатҳи Конститутсияи давлат инъикос ёфта, зимни татбиқи ғояи волоияти Конститутсия, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ будан ва нақши махсус доштани он ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ-ҳуқуқӣ ифодаи худро пайдо мекунад ва ҳамчун фаҳмиши комплекси муҳимтарин принсип­ҳои сохтори конститут­сиониро ифода мекунад.

Ин падида имрӯз аз ҷониби ҷомеа ҳамчун омили муҳими таҳкими давлати демократию ҳуқуқбунёд, ташаккули низоми ҳуқуқу озоди­ҳои инсон ва шаҳрванд, инчунин мустаҳкам намудани падидаҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ маънидод шуда, заминаи асосии танзими ҳуқуқии муносибат­ҳои ҷамъиятӣ гардидааст.

Рушду инкишофи Конститутсияи муосир низ бо заминаҳои таърихии наза­рияи конститутсионализм ҳамчун унсури давлати демократӣ, ки дар он ба шаъну шарафи шахсият эҳтиром гузошта шуда, андешаи назариявии давлати ҳуқуқбунёд дар қатори дастовардҳои муҳими тамаддуни инсонӣ ҷойи намоёнро ишғол менамояд  ва неъматҳои инсонӣ қонуни сатҳи олии давлатиро ифода мекунанд, алоқаи ногусастанӣ  дорад.

Конститутсияи давраи соҳибистиқлолии кишвар таҷрибаи таърихи давлатдории миллӣ, таҷрибаи конститутсионализми як зумра дав­лат­ҳои демократии рушдёфта, стандартҳои умумипазируфтаи ҷаҳонӣ дар самти таъ­ми­ни ҳуқуқу озодиҳои инсон ва идоракунии ҷомеаро ба инобат гирифта, омили муҳими таъмини суботи ҷомеаи демократӣ ва рушди низоми ҳуқуқи ватанӣ гардидааст.

Конститутсияи кишвар барои бунёди давлат­дории навин аҳа­мия­ти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсӣ дорад ва он Тоҷикис­тонро давлати демократию ҳуқуқ­бунёд, дунявӣ ва ягонаю иҷтимоӣ эълон дошта, барои таҳкими рукнҳои давлатдорӣ, пойдории сулҳу ваҳдат, суботи сиёсӣ, амалишавии ҳадафҳои стратегии давлат, рушди низоми ҳуқии мамлакат, таҳкими муносибатҳои байналмилалӣ, ташак­кули ҷомеаи шаҳр­вандӣ, таъмини риояи ҳуқуқу озодиҳои инсону шаҳрванд ва муҳайё намудани фазои мусоид барои рушди озодонаи ҳар фард заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

Дар сатҳи Конститутсияи Тоҷикистон тамоми хусусиятҳои ҷаҳо­нии давлат, яъне мустақилияти давлат бо ҳама унсурҳояш, аз қабили ҳудуд, соҳибих­тиёрӣ дар ҳалли масъалаҳои дохили давлатӣ, мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, шаҳрвандӣ, қонунгузории мустақил, асъори миллӣ, қувваҳои мусаллаҳ ва ғайра мустаҳкам гардида,  барои муносибати мутақобилаи давлат ва мақомоти давлатӣ бо ҷомеа ва ниҳодҳои он заминаи мусоиди ҳуқуқӣ ба вуҷуд оварда шудааст.

Ғоя ва арзиши асосии Конститутсияи Тоҷикистон – ин баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ будани халқ, инчунин арзиши олӣ эътироф шудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ  ифода буда, дар зарурати таъмини ҳамфикрӣ ва созиши қувваҳои мухталифи ҷамъиятиву сиёсии ҷомеа дар шароити муосир ва ояндаи таърихӣ зоҳир меёбад, ки ин шаҳодати омили муҳими суботи сиёсӣ, кафолати ваҳдат ва ҳамдигарфаҳмии милливу иҷтимои будани Конститутсия   мебошад.

Ин ғоя муқаррароти конститутсиониро инъикос намуда, асоси самт­ҳои рушди давлатро тавассути такмили низоми сиёсӣ, такмили низоми таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, баамалбарории ҳадафҳои давлати иҷтимоӣ, инчунин зарурати бартараф­созии мухолифат ва холигии қонунҳоро муайян мекунад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷум­ҳу­рии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар таҳия ва қабули  Кон­ститутсияи  кишвар саҳми бузург доранд, нақши ин ҳуҷҷати сиёсиву ҳуқуқиро дар рушду таҳкими давлати демократию ҳуқуқбунёд муҳиму назар­рас маънидод намуда, дар паёми табрикии хеш ба муносибати 23- солагии Конститутсия 6 ноябри соли 2017 зикр намуданд, ки «баъд аз қабули Конститутсия дар кишвар ислоҳоти бунёдиву фарогири сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ оғоз шуда, тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва давлатро ба танзим даровард ва барои суботи конститусионӣ заминаи мустақим фароҳам овард».

Қабул ва татбиқи минбаъдаи меъёрҳои Конститутсия диди мардум ва муносибати онро ба нақши Конститутсия дар ҳаёти ҳар як шахс, тамоми ҷомеа ва мувофиқан дар самти танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъия­тӣ ва дарки аслии моҳияти конститутсионализм куллан дигаргун сохт.

Конститутсия агар маҷмӯи ғояву ақидаҳои беҳтарини дар ҳуҷҷат ифода ёфта бошад, конститутсионализм – ин волоияту амалишавии воқеии Конститут­сия, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва таъмини ҳифзи онҳо тавассути меъёрҳои конститутсия ва низоми ҳуқуқӣ, мавҷудияти таҷзияи ҳокимият, инчунин низоме мебошад, ки ҳудуди таъсиррасонии давлат ва мақомоти онро ба муноси­бат­ҳои ҷамъиятӣ муайян мекунад.

Эътироф гардидааст, ки ягон давлат наметавонад бе рушди бомароми кон­ститутсионӣ ба дастовардҳои назаррас дар соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа ноил гардида, ҳадафҳои гузоштаи давлати демократиро амалӣ созад. Яъне новобаста аз чӣ гуна будани мазмуни Конститутсия, он наметовонад якбора ва ба таври доимӣ қоидаҳои сохтори конститутсиониро муайян кунад.

Аз ин рӯ, танҳо тавассути такмили Конститутсия таъмини рушди консти­тут­сионӣ таъмин карда шуда, дар ҷомеа бо такя ба арзишҳои пазируф­таи демок­ратӣ дигаргуниҳои куллӣ рӯи кор меоянд.

Ҳанӯз дусад сол қабл, яъне дар даврае, ки нахустин заминаҳои демок­ратияи муосир гузошта мешуданд, Томас Ҷефферсон зир намуда буд, ки «қонунҳо ва пади­даҳои инсонӣ бояд ҳамрадифи инкишофи ақлу хиради инсонӣ бошанд».

Рушди конститутсионӣ ҳамчун раванди муттассил ва давомдор дар таҷрибаи байналмилалӣ дар радифи ташаккули муносибатҳои ҷамъиятӣ дар самтҳои асосии зерин сурат мегирад:

— қабули конститутсияҳои нав;

— ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи амалкунанда;

— пай дар пай ва муттассил ба меъёрҳои Конститутсия мувофиқ гардо­нидани санадҳои ҳуқуқӣ ва таҷрибаи ҳуқуқтатбиқкунӣ;

— қабули қонунҳои конститутсионӣ ва қонунҳо;

— тафсири расмии Конститутсия;

— ҳалли баҳс байни мақомоти давлатӣ оид ба салоҳияти конститутсионӣ.

Яке аз самтҳои муҳими таъмини рушди конститутсионӣ дар давлат- ин дар радифи қабули Конститутсия, инчунин такмили он тавассути ворид намудани тағйиру иловаҳо ба ин ҳуҷҷати муҳим маҳсуб меёбад. Дар бештари давлатҳои демократӣ чунин таҷриба ҷой дорад. Масалан, дар як давраи муайян дар давлатҳои демократияи нав ва дорои иқтисодиёти рӯ ба инкишоф 156 тағйироти конститутсионӣ ба амал баро­варда шуда, дар баробари ин 37 консти­тут­сияи нав қабул гардида, 3 конститусияи кӯҳна барқарор карда шудааст ва 116 маротиба тағйиру илова ба конститусияҳо ворид карда шудаанд.

Аз соли 1991 то соли 2014 танҳо дар Қирғизистон 4 маротиба, Сербия 3 маротиба,  Албания, Қазо­қис­тон, Полша ва Туркма­нистон 2 маротиба конститутсияҳои нав қабул шудаанд. Дар баъзе давлатҳои дигар тағйироти конститутсионӣ аз 5 маротиба зиёд сурат гирифтааст. Масалан, дар муддати солҳои 1991-2014 ба конститутсияҳои Гурҷистон 14 маротиба, Венгрия 9 маротиба, Латвия 9 маротиба, Молдова 8 маротиба, Федератсияи Россия 5 маротиба, Туркманистон ва Ӯзбекистон 4 маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Ин шаҳодати зуд-зуд ба миён омадани дигаргуниҳои ҷиддӣ дар ҳаёти ҷомеа ва ташаккули муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад ва ин дигаргуниҳо  дар фазои ҳуқуқӣ ва таҷрибаи ҳуқуқ­тат­биқкунӣ инъикоси бевоситаи худро пайдо намуда, фарогирандаи тамоми паҳлуҳои ҳаёти ҷомеа мебошанд.

Ҳамзамон бояд дар хотир дошт, ки амалан дилхоҳ дигаргунӣ дар конститутсия боиси тағйи­роти дахлдор дар қонун ва санадҳои зерқонунӣ мегардад. Аз ин рӯ, танҳо пас аз такмили чунин санадҳо ва татбиқи амалии онҳо дигар­гуниҳои сурат­ги­рифта метавонанд ба муносибатҳои иҷтимоию иқтисодии мавҷуда таъ­сир расонанд.

Дигаргуниҳои конститутсионӣ одатан барои ислоҳоти куллӣ дар низоми ҳокимияти иҷроия тавассути муҳайё намудани шароити мусоид ба таъмини иштироки фаъоли халқ дар ташаккули ҳокимияти иҷроия, баланд бардоштани нақш ва масъулияти ҳукумат дар таъмини рушди босуботи кишвар, муайян намудани ҷанбаҳои аввалиндараҷаи рушд ва татбиқи сиёсати мақсаднок ва сифатан баланд бардоштани муносибатҳои иқтисодӣ нигаронида шудааст.

Ислоҳоти конститутсионӣ ҳамчунин нақши ҳокимияти қонун­гузор ва судиро дар иртибот ба принсипи таҷзияи ҳокимият  ба зинаи сифатан нави рушди идораи давлат мебардорад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бинобар зарурати таърихӣ ташаккули падидаҳои нави демократӣ ва рушди муносибатҳои нави ҷамъиятӣ се маро­тиба ислоҳоти конститутсионӣ гузаронида шуда, меъёрҳои Консти­тутсияи кишвар бо назардошти фикру андешаи мардум такмил дода шуданд.

Мақсади асосии такмили Конститутсия- ин таъмини амалишавии ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, такмили заминаҳои ҳуқуқӣ барои рушди бомароми кишвар, пойдории ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ, таҳкими падидаҳои демократӣ ва танзими муносибат­ҳои ҷамъиятӣ мебошад.

Ҳар як ислоҳоти конститутсионии гузаронидашуда сабаби  дигаргунии ҷиддӣ дар ҳаёти ҳуқуқию иҷтимоии ҷомеаи навини Тоҷикистон гардида, барои рушди бомароми давлат мусоидат кард.

Дар ҳамин радиф ислоҳоти конститутсионие, ки соли 2016 дар фазои озоду демократӣ ва бо иштироку ҷонибдории аксари аҳолии кишвар доир гардид, на танҳо шаҳодати маърифати волои ҳуқуқӣ, инчунин шаҳодати якдиливу ҳаммаромии мардум дар самти таъмини рушди давлати демократию ҳуқуқбунёд, ҷомеаи адолатпарвар ва дастгириву пуштибонии сиёсати созандаи роҳбарияти олии сиёсии мамлакат мебошад.

То эълон ва баргузории раъйпурсии умумихалқӣ тибқи тартиби муқар­рар­намудаи қонунгузорӣ, Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷи­кис­тон лоиҳаи тағйиру иловаҳои ба Конститутсия воридшавандаро мавриди баррасӣ қарор дода, бо қарори худ аз 4 феврали соли 2016  лоиҳаи тағйиру иловаҳоро ба Конститутсия мувофиқ донист.

Суди конститутсионӣ тағйиру иловаҳоро ба мар­ҳа­лаи имрӯзаи руш­ди давлату ҷомеа мувофиқ дониста, аз ҷумла дар қарори худ қайд намуд, ки тағйиру иловаҳо ҳимояи ҳуқуқу озоди­ҳои инсон ва шаҳр­ванд, ки мақсад ва мазмуни фаъо­лия­ти мақомоти ҳоки­мияти давлатӣ ва худидоракунии маҳал­лиро ташкил дода, ба воситаи ҳокимияти судӣ таъ­мин мегарданд, тақвият бахшида, дар маҷ­мӯъ ба таҳ­кими амнияти давлат, мудофиаи мамлакат, ахлоқи ҷомеа, сиҳа­тии аҳолӣ ва волоияти қонуну тартиботи ҳуқуқӣ му­соидат менамоянд.

Ҳамчунин Суди конститутсионӣ дар қарори худ ишора намуд, ки тағйиру ило­ва­ҳои ба Конс­ти­тут­сия пеш­ниҳодшуда инъикоси минбаъдаи раванди демократи­кунонии ҳаёти сиёсӣ ва иҷти­моии ҷомеаи Тоҷикис­тон, тақвияти ҳифзи ҳуқу­қии шахс, фарогири идо­маи ислоҳоти сиёсию иҷтимоӣ ва ҳуқуқию судӣ дар мамлакат мебошанд. Онҳо ба мукаммал намудани меъёрҳои Конститут­сия равона гар­дида, ба таҷри­баи ҷаҳонии ворид кардани тағйиру иловаҳо ба конститут­сия ва ба арзишҳо ва принсипҳои асосии Кон­сти­­тут­сияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқ мебошанд.

Умуман имрӯз дар Тоҷикистон меъёрҳои Конститутсия ба таври устувор вориди ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ гардида, назарияи конститутсио­нализм инкишоф ёфтааст ва исботи ин омил тарзи демократии таҳия, қабул ва такмили Консти­тутсия, мавҷудияти назорати конститут­сионӣ, устувории меъёрҳои консти­ту­тсионӣ ва эътирофи арзишҳои волои инсонӣ ба шумор меравад.

Тағйироти конститутсионӣ ва натиҷаҳои муфиди аз он ба даст­омада далели онанд, ки имрӯз раванди рушди конститут­сионии Тоҷикистон ба монанди дигар давлатҳои ҷаҳон ба қонуниятҳои ­ҷаҳонӣ такя мекунад, ба мисли демократӣ ва башардӯстона­куно­нии меъёрҳои Конститутсия; мустаҳкамгардонии асосҳои конститут­сионӣ-ҳуқуқии самтҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеа;  такмили механизми мувофиқакунонии манфиатҳои қишрҳои мухталифи ҷомеа.

Муҳиму эъти­роф­шуда будани ин асосҳо дар он зоҳир мегардад, ки онҳо аз ҷониби аксари давлатҳо новобаста ба сатҳи рушди сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ пазируфта шудаанд.

Даврон ҲОШИМЗОДА,
судяи Суди конститутсионии
Ҷумҳурии Тоҷикистон,
номзади илмҳои ҳуқуқ