ҲИФЗИ ПИРЯХҲО. Омили асосии обшавии босуръати пиряхҳо дар замони муосир ин гармшавии глобалии иқлим мебошад

ДУШАНБЕ, 23.04.2025 /АМИТ «Ховар»/. Пиряхҳо – захираҳои азими оби тозаи яхбаста дар қутбҳо ва минтақаҳои баландкӯҳи сайёра мебошанд, ки дар низоми экологии Замин ва таъмини ҳаёти инсоният нақши бениҳоят муҳим мебозанд. Онҳо на танҳо нишондиҳандаҳои ҳассоси тағйирёбии иқлим ба ҳисоб мераванд, балки ҳамчун манбаи асосии оби ошомиданӣ, обёрии заминҳои кишоварзӣ ва тавлиди неруи барқи обӣ (гидроэнергетика) дар бисёр минтақаҳои ҷаҳон, аз ҷумла дар Осиёи Марказӣ ва бахусус дар Тоҷикистон хизмат мекунанд.

Дар даҳсолаҳои охир бинобар гармшавии глобалии иқлим, ки асосан дар натиҷаи фаъолияти инсонӣ (партови газҳои гулхонаӣ) ба амал омадааст, суръати обшавии пиряхҳо дар саросари ҷаҳон ба таври назаррас афзоиш ёфтааст. Ин раванд боиси нигаронии ҷиддии ҷомеаи ҷаҳонӣ гардида, оқибатҳои гуногуни экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ ба бор меорад. Коҳишёбии масоҳат ва ҳаҷми пиряхҳо ба танзими маҷрои дарёҳо, захираҳои обӣ, гуногунии биологӣ ва устувории инфрасохтори ҳаётан муҳим таъсири манфӣ мерасонад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки беш аз 93% ҳудуди онро кӯҳҳо ташкил медиҳанд ва дорои захираҳои бузурги пиряхӣ (қариб 60% захираҳои обии пиряхии Осиёи Марказӣ) мебошад, аз таъсири обшавии пиряхҳо осебпазирии бештар дорад. Аз ин рӯ, омӯзиши ҳамаҷонибаи аҳамияти ҳифзи пиряхҳо, таҳлили сабабҳо ва оқибатҳои обшавии онҳо ва дарёфти роҳҳои мутобиқшавӣ ба ин тағйирот вазифаи мубрами илмӣ ва амалӣ ба шумор меравад.

Пиряхҳо ҷузъи ҷудонашавандаи гидросфера ва криосфераи Замин буда, вазифаҳои муҳимро иҷро мекунанд. Пиряхҳо бузургтарин захираи оби тоза дар сайёра маҳсуб мешаванд. Оби аз пиряхҳо ҷоришаванда дарёҳоро ғизо медиҳад, ки барои таъмини аҳолӣ бо оби ошомиданӣ, обёрии заминҳои корам ва фаъолияти саноат аҳамияти аввалиндараҷа дорад. Дар минтақаҳои хушксол ва нимхушки Осиёи Марказӣ, ки Тоҷикистон дар он ҷойгир аст, дарёҳое, ки аз пиряхҳо сарчашма мегиранд (ба монанди Амударё ва Сирдарё), манбаи асосии об дар фасли тобистон ва давраи хушксолӣ мебошанд.

Пиряхҳо обро дар фасли сармо дар шакли ях захира карда, дар фасли гармо тадриҷан об мешаванд ва ба ин васила маҷрои дарёҳоро танзим мекунанд. Ин хусусияти онҳо барои пешгирии обхезиҳои харобиовар дар фасли баҳор ва таъмини оби кофӣ дар фасли тобистон мусоидат менамояд.

Сатҳи сафеди пиряхҳо қисми зиёди радиатсияи офтобро инъикос мекунад (албедои баланд) ва ба ин тартиб дар танзими ҳарорати сатҳи Замин ва гардиши атмосфера нақш мебозад. Коҳишёбии масоҳати пиряхҳо боиси кам шудани албедо ва афзоиши фурӯбарии гармӣ гардида, раванди гармшавии минтақавиро тақвият мебахшад. Пиряхҳо ба тағйироти ҳарорат ва бориш хеле ҳассос мебошанд. Тағйирёбии ҳаҷм ва масоҳати онҳо яке аз нишондиҳандаҳои равшани гармшавии глобалии иқлим ба ҳисоб меравад. Мушоҳидаҳои дарозмуддати пиряхҳо имкон медиҳанд, ки тамоюлҳои тағйирёбии иқлим дар гузашта ва ҳозира арзёбӣ карда шаванд.

Экосистемаҳои вобаста ба пиряхҳо ва обҳои сарди аз онҳо ҷоришаванда макони зисти намудҳои нодири набототу ҳайвонот мебошанд, ки ба шароити махсуси экологӣ мутобиқ шудаанд. Обшавии пиряхҳо ва тағйирёбии реҷаи оби дарёҳо ба ин экосистемаҳо ва сокинони онҳо таҳдид мекунад. Дар кишварҳои кӯҳистонӣ, ба монанди Тоҷикистон, ки дорои иқтидори бузурги гидроэнергетикӣ мебошанд, пиряхҳо манбаи асосии оби дарёҳое мебошанд, ки дар онҳо неругоҳҳои барқи обӣ (НБО) сохта шудаанд. Устувории истеҳсоли неруи барқи обӣ ба реҷаи обшавии пиряхҳо вобастагии зич дорад.

Омили асосии обшавии босуръати пиряхҳо дар замони муосир ин гармшавии глобалии иқлим мебошад, ки дар навбати худ аз омилҳои зерин иборат аст:

• Афзоиши консентратсияи газҳои гулхонаӣ: Сӯзонидани сӯзишвории истихроҷшаванда (нафт, газ, ангишт), нобудсозии ҷангалҳо ва фаъолияти саноатӣ боиси афзоиши миқдори газҳои гулхонаӣ (ба монанди дуоксиди карбон — CO2​, метан — CH4​) дар атмосфера гардидааст. Ин газҳо гармиро дар атмосфера нигоҳ дошта, боиси баландшавии ҳарорати миёнаи сайёра мешаванд.
• Тағйирёбии шакли бориш: Дар баъзе минтақаҳо тағйирёбии иқлим боиси он мегардад, ки бориш бештар дар шакли борон (ба ҷои барф) ба амал ояд, ҳатто дар фасли зимистон. Ин ҳолат ба ҷамъшавии массаи барф дар пиряхҳо монеъ шуда, обшавии онҳоро метезонад.
• Нишасти зарраҳои сиёҳ (дуда ва чанг): Партовҳои саноатӣ, сӯхторҳои ҷангал ва чангу ғубори аз минтақаҳои хушк баландшуда метавонанд дар сатҳи пиряхҳо нишинанд. Ин зарраҳои сиёҳ қобилияти инъикоскунии сатҳи пиряхро (албедоро) кам карда, фурӯбарии радиатсияи офтобро зиёд мекунанд ва ба ин васила суръати обшавиро меафзоянд ва ғ.

Обшавии босуръати пиряхҳо боиси якчанд оқибати ҷиддии экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ мегардад. Дар муддати кӯтоҳ обшавии босуръат метавонад боиси афзоиши маҷрои дарёҳо гардад, ки хатари обхезиҳо ва шусташавии соҳилҳоро зиёд мекунад. Хусусан, хатари рахнашавии кӯлҳои пиряхӣ, ки дар натиҷаи обшавӣ ба вуҷуд меоянд, меафзояд ва метавонад боиси офатҳои табиии харобиовар гардад. Пас аз як давраи афзоиши муваққатии маҷрои дарёҳо коҳишёбии ҳаҷми умумии пиряхҳо ногузир ба камшавии маҷрои дарёҳо, хусусан дар фасли тобистон ва давраҳои хушксолӣ оварда мерасонад. Ин ҳолат боиси норасоии об барои нӯшидан, обёрӣ ва истеҳсоли неруи барқ мегардад. Обшавии пиряхҳои кӯҳӣ ва сипарҳои яхии Гренландия ва Антарктида сабаби асосии баландшавии сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ дар асри XX ва XXI мебошад. Ин раванд ба минтақаҳои соҳилӣ ва ҷазираҳои пастоб таҳдиди ҷиддӣ дорад.

Тағйирёбии реҷаи об, ҳарорати об ва аз байн рафтани макони зист боиси таназзули экосистемаҳои кӯҳӣ ва обӣ гардида, ба бисёр намудҳои нодири набототу ҳайвонот таҳдид мекунад. Обшавии пиряхҳо метавонад боиси ноустувор шудани нишебиҳои кӯҳӣ гардад, ки хатари сар задани ярчҳо, кӯҳпораҳо ва селҳоро зиёд мекунад.

Норасоии об метавонад боиси шиддат гирифтани рақобат барои захираҳои обӣ байни минтақаҳо ва кишварҳо гардад. Инчунин камшавии ҳосили зироати кишоварзӣ, коҳиши истеҳсоли неруи барқ ва хароҷоти зиёд барои мутобиқшавӣ ба шароити нав метавонад ба иқтисодиёти кишварҳо, хусусан кишварҳои рӯ ба инкишоф таъсири манфӣ расонад ва боиси муҳоҷирати аҳолӣ гардад.

Тоҷикистон ҳамчун мамлакати кӯҳсор ва дорои захираҳои бузурги пиряхӣ аз таъсири манфии тағйирёбии иқлим ва обшавии пиряхҳо эмин нест. Тибқи маълумоти мавҷуда, дар даҳсолаҳои охир масоҳат ва ҳаҷми бисёре аз пиряхҳои Тоҷикистон, аз ҷумла пиряхи Ванҷях (Федченко- калонтарин пиряхи водигии берун аз минтақаҳои қутбӣ) ба таври назаррас коҳиш ёфтааст. Ин раванд ба захираҳои обии кишвар, ки асоси бахшҳои гидроэнергетика ва кишоварзии он мебошанд, таҳдид мекунад.

Бо дарки аҳамияти глобалии ин мушкилот Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии  Президенти Тоҷикистон,  Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мунтазам ташаббусҳои байналмилалиро оид ба масъалаҳои об ва иқлим пешниҳод менамояд. Аз ҷумла, эълон гардидани Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) ва таъсиси Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид бо ташаббуси Тоҷикистон аз таваҷҷуҳи хоссаи мамлакат ба ин масъала дарак медиҳад. Ҳукумати Тоҷикистон инчунин дар сатҳи миллӣ барномаҳо ва стратегияҳои гуногунро барои омӯзиши ҳолати пиряхҳо, мониторинги тағйирёбии онҳо ва таҳияи чораҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим амалӣ менамояд.

Пиряхҳо на танҳо манзараҳои зебои табиӣ, балки ҷузъи ҳаётан муҳими низоми иқлимии Замин ва манбаи асосии захираҳои обӣ барои садҳо миллион нафар дар саросари ҷаҳон, бахусус дар минтақаҳои кӯҳӣ ва вобаста ба онҳо мебошанд. Обшавии босуръати онҳо дар натиҷаи гармшавии глобалӣ яке аз мушкилоти ҷиддитарини асри XXI ба шумор рафта, оқибатҳои хатарноки экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, аз ҷумла камшавии захираҳои об, афзоиши хатари офатҳои табиӣ, баландшавии сатҳи уқёнус ва таҳдид ба амнияти озуқаворӣ ва энергетикиро ба бор меорад.

Барои Тоҷикистон, ки мамлакати саргаҳи об ва дорои пиряхҳои азим аст, ҳифзи ин сарвати бебаҳо ва мутобиқшавӣ ба оқибатҳои ногузири обшавии онҳо аҳамияти стратегӣ дорад. Ин вазифа на танҳо талошҳои миллӣ, балки ҳамкории фаъоли байналмилалӣ, сармоягузориҳои калон ба таҳқиқоти илмӣ, мониторинг, ҷорӣ намудани технологияҳои сарфакунандаи об ва энергияи алтернативӣ, инчунин тадбирҳои муштаракро барои коҳиш додани партовҳои газҳои гулхонаӣ дар сатҳи глобалӣ тақозо менамояд. Ҳифзи пиряхҳо – ин саҳмгузорӣ ба ояндаи устувори на танҳо Тоҷикистон ва Осиёи Марказӣ, балки тамоми башарият аст.

Файзиддин РАҶАБАЛИЕВ,
 устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон

АКС: АМИТ «Ховар»