ПЕШВОИ МИЛЛАТ — ВИҶДОНИ ТАЪРИХИ МИЛЛАТ. Андешаҳо оид ба ҳикмати ахлоқии роҳбарӣ дар ҷомеаи миллӣ

ДУШАНБЕ, 31.08.2025 /АМИТ «Ховар»/. Шинохти Пешвои миллат наметавонад дар доираи самтҳои тасвирӣ, сиёсӣ ва равоншиносӣ маҳдуд гардад. Он падидаест, ки фақат бо забони виҷдон, бо тафсири маъно ва бо ҳастии масъулияти таърихӣ дарк мешавад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо шаҳрванди таърих, балки офарандаи маънии давлат ва ҳувияту ғурури миллат мебошанд. Пешвои миллат таҷассум ва таълимгари виҷдони миллӣ мебошад.

— Он ҷо, ки таърих хомӯш мешавад, виҷдон сухан мегӯяд. Шахсияти Пешвои миллат ҳамчун фосилаи зиндаи байни ҳофизаи таърихӣ ва ахлоқи муосир зуҳур меёбад. Пешвои миллат на танҳо муаррифи роҳи таърихии миллат, балки тарҷумони виҷдони ахлоқии ҷомеа мебошад. Ҳар афкори Пешвои миллат, ҳар иқдом ва ҳар хомӯшӣ ибратест барои эҳёи маънои зиндагии миллӣ.

Пешвои миллат на танҳо масъул мебошад, балки нигарандаи маънавии сарнавишт ва шахсиятест, ки таърихро, пеш аз он ки он рӯй бидиҳад, ҳис мекунад.  Пешвои миллат ба давлат виҷдон бахшид, давлат зиндагии ахлоқии миллат мебошад.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсатро аз забони хирад ба забони ахлоқ тарҷума намудаанд. Пешвои миллат бо ҳикмати ботиниашон ва масъулияти маънавӣ давлатро роҳнамоӣ намуданд. Он чи Пешвои миллат анҷом медиҳанд, на ба хотири қудрат, балки барои эҳёи фарҳанги арзишманд ва ҳастии маънавии миллат мебошад. Пешвои миллат ҳамчун ҳомии ҳикмат ва бунёдгузори ахлоқи ҷамъиятӣ ба муъҷизаи маърифатӣ табдил ёфтаанд.

Пешвои миллат будан маънии аз нав таъриф намудани ҳудуди масъулият ва худшиносӣ мебошад. Пешвои миллат бо ҳушмандии ахлоқӣ ва бо чашми ақл ба хатарҳо менигарад, на бо зеҳн, балки бо виҷдони таърихӣ. Пешвои миллат нишон додаанд, ки Пешво на сарварӣ, балки хизмат дар самти маънавии олӣ аст, балки хизмат ба тамаддун, ба виҷдон, ба инсон аст.

Миллат танҳо замоне миллат мешавад, ки аз парешонии маънавӣ ба ваҳдати ахлоқӣ табдил биёбад. Пешвои миллат инро дарк намудаанд. Пешвои миллат бо шинохти хос аз воқеияти миллӣ ахлоқро ҳамчун неруи муттаҳидсоз ба кор гирифтанд, ахлоқе, ки на ба шакл, балки бо муҳтаво ва руҳи инсон такя дорад. Ба ибораи дигар, миллат замоне зинда аст, ки ирода дорад ва ирода танҳо замоне бедор аст, ки бо виҷдон пайванд биёбад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо хирад ва садоқат тавонистаанд иродаи парешони миллатро ба неруи муттаҳид ва созанда табдил диҳанд. Ин фақат роҳбарӣ набуда, эҳёи қудрати ботинии миллат ва ҳикмати руҳии худшиносист.

Дар ин раванд Пешвои миллат худашонро ҳамчун муҳандиси маънавии ҷомеа муаррифӣ намуданд.

Забони Пешвои миллат забони виҷдони бедор мебошад. Ҳар сухани Пешвои миллат на танҳо ҳамчун ифодаи ирода, балки ҳамчун заминаи ахлоқӣ ва рамзи тафаккури миллӣ садо медиҳад. Дар забони Пешвои миллат на танҳо таъриф, балки таҳаввул ва эҳёи фарҳанги маънавӣ мушоҳида мешавад. Пешвои миллат бо забон миллатро бедор намудаанд ва бо виҷдон онро муттаҳид.

Пешвои миллат бо афкори дурнамо на танҳо сиёсати хориҷӣ, балки ахлоқи дохилии ҷомеаро низ таҳким мебахшанд. Пешвои миллат ҳикмати пешвоиро бо мафҳуми ояндаи маънавӣ тавъам сохтаанд: на танҳо чӣ гуна бояд зист, балки барои чӣ бояд зист. Ин фалсафа пазириши масъулияти ҳар фарди ҷомеа нисбат ба Ватан, миллат ва таърихро тақозо менамояд.

Барои Пешвои миллат Ватан танҳо ҷуғрофиё нест, зеро  Пешвои миллат онро бо забон, фарҳанг, таърих ва масъулияти маънавии шаҳрвандонаш пайванд додаанд  ва дар замири миллат ҳамчун нури виҷдон маҳфуз сохтаанд.

Дар ҷаҳоне, ки манфиат ҷойгузини маъно мешавад, Пешвои миллат рамзи бозгашт ба ормонҳои маънавӣ мебошад. Пешвои миллат инсони ормонӣ ҳастанд на ба маънои хаёландеша, балки ҳамчун чеҳраи воқеии фардест, ки зиндагиро бо афкор пур мекунад. Пешвои миллат бо рафтор ва сиёсати хирадмандонаашон таълим медиҳанд, ки ормон низ ҳақиқат аст, агар он аз виҷдон сарчашма бигирад.

Агар файласуф ҳақиқати вуҷудро бишиносад, Пешвои миллат онро ба вуҷуд меорад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон фалсафаи давлатдориро дар амал татбиқ намуда, он чи файласуф бо сухан мегӯяд, Пешвои миллат бо зиндагии худашон нишон додаанд. Пешвои миллат шакли инсонест, ки тафаккур ва ахлоқро ба ҳам пайванд дода, давлатро на танҳо ба қонун, балки бо руҳ ва маърифати мардум роҳнамоӣ мекунанд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таърихро танҳо ҳамчун гузаштаи воқеаҳо намедонанд, балки ҳамчун майдони ахлоқии интихоб ва масъулият дарк менамоянд. Барои Пешвои миллат ҳар тасмими сиёсӣ, ҳар иқдоми иҷтимоӣ бояд реша дар арзишҳои ахлоқӣ дошта бошад. Пешвои миллат таърихсозиро бо фалсафаи ҷавонмардӣ ва масъулияти маънавӣ пайвастаанд, то миллат худро на танҳо ҳамчун гурӯҳи одамон, балки ҳамчун виҷдони таърих эҳсос намояд.

Баъзан хомӯшӣ аз ҳазор сухан пурмаънотар аст. Пешвои миллат дар лаҳзаҳои душвор бо хомӯшии маънидор, бо иродати ботинӣ ва тавозуни ақлӣ иртибот мегиранд. Ин хомӯшӣ, ки маншаааш виҷдон аст, рамзи устувории маънавӣ ва забони ахлоқии роҳбарист. Пешвои миллат нишон медиҳанд, ки пешво на танҳо онест, ки мегӯяд, балки онест, ки бо хомӯшиашон низ ҳидоят мекунанд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсати ҷаҳониро бо забони масъулияти инсонӣ мефаҳманд. Пешвои миллат ҷаҳони муосирро на танҳо ҳамчун маҷмуи давлатҳо, балки ҳамчун фазои маънавии ҳамзистии инсонҳо мебинанд. Аз ин рӯ, дипломатияи Пешвои миллат бо фалсафаи таҳаммул, ҳамзистӣ ва ахлоқи инсондӯстӣ пайванд дорад. Пешвои миллат собит менамоянд, ки роҳбарӣ дар асри XXI на танҳо техникаи идора, балки ҳикмати инсоншиносӣ аст.

Пешвои миллат заминдори виҷдони миллат мебошанд, ки соҳиби як амонатанд- миллат бар дӯшашон ҳаст. Пешвои миллат бо виҷдон ҷумҳурӣ сохтаанд. Ахлоқи Пешво реша дар ниёгони миллат дорад. Пешвои миллат ахлоқро эҳё накардаанд, балки интиқол додаанд: аз гузашта ба имрӯз, аз имрӯз ба оянда.

Виҷдон дар ин ҳамчун ҳамчун сохтори вуҷудшиносии роҳбарӣ таҳлил мешавад. Ин он маъноро дорад, ки Пешвои миллат на танҳо амалкунанда мебошанд, балки вуҷуд доранд бо виҷдон. Яъне будани ӯ худ шакли ахлоқ аст. Ба иборати дигар, Пешвои миллат виҷдонро намояндагӣ намекунанд, Пешво худ виҷдон мебошанд. Пешвои миллат ба ҷомеа ахлоқ намеомӯзад ва худаш ахлоқи таҷассумёфта аст. Пешвои миллат маънии ҳастии он мебошад.

Виҷдон дар ҳикмати Пешвои миллат мақоми марказӣ дорад: на як ҷузъ, балки меҳвари ҳастӣ аст. Ин шакли виҷдон ниҳоят беназир аст, зеро бо он миллат худашро мешиносад.

Ҳар давлати муваффақ метавонад сохтори сиёсӣ дошта бошад, вале на ҳар мамлакат Пешво дорад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ва забони виҷдони миллӣ мебошанд. Пешвои миллат миллатро аз тариқи виҷдон ба сӯи худогоҳии навин роҳнамоӣ намудаанд.

Пешвои миллат ва маърифати миллӣ. Маърифат танҳо дониш нест. Он роҳи шинохти заминаи таърих, арзиш ва иродаи виҷдонии миллат аст. Маърифат вақте миллӣ мешавад, ки шахсияте онро аз ҳолати тасодуф ба ҳолати рисолат расонад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маҳз ҳамин ҷараёнро ба амал овардаанд: аз миллат ҷомеа сохтаанд ва аз ҷомеа маъно.

Пешвои миллатро ҳамчун маърифатшиноси миллат, маърифати ахлоқӣ шарҳ медиҳем. Пешвои миллат на танҳо таърихро донистаанд, балки ба таърих маъно додаанд ва маънои миллатро ба зеҳнашон баргардонданд.

Пешвои миллат на танҳо сарвари давлат, балки симои муҷассами виҷдони миллат мебошанд. Пешвои миллат бозгашт ба хештанро аз бозгашт ба виҷдон оғоз намудаанд, зеро виҷдон на танҳо шинохти хубу бад, балки маҳзари ҷавобгӯ будан ба таърих ва фардои миллат аст. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамин масъулияти виҷдониро бо иродаи таърихӣ дар худ таҷассум намудаанд.

Барои Пешвои миллат ахлоқ танзимгари ботинии ҷомеа ва сарчашмаи устувории миллист. Пешвои миллат бо диди мутафаккиронаашон нишон доданд, ки бе ахлоқи умумимиллӣ на суботи сиёсӣ боқӣ мемонад ва на ҳувияти фарҳангӣ. Пешвои миллат ахлоқро ба ҳайси фалсафаи тавоноии мардумӣ эҳё намуданд: ахлоқе, ки аз мардум бармеояд ва ба мардум бармегардад.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар фазои зеҳнии миллӣ устоди ахлоқи ҷамъиятӣ гардидаанд. Пешвои миллат на танҳо сиёсати давлатро роҳнамоӣ менамояд, балки тарбияи маънавии инсонро низ ба зимма гирифтааст. Таълимоти Пешвои миллат  силсилаи дарсҳои виҷдон, фидокорӣ, таҳаммул ва шукргузорӣ ба Ватан аст, ки на бо шиор, балки бо амал муайян мешаванд.

Шахсияти Пешвои миллат амали фалсафии ҳастиест, ки нишони воқеии тавоноии миллат барои бозсозии маънавиёти худ мебошад. Дар шахсияти Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон миллат на танҳо роҳбар, балки худшиносии худро мешиносад.

Пешвои миллат роҳбариро ҳамчун раванди худгузарӣ ва хидмати маънавӣ медонанд. Ва роҳбариро бо манфиати шахсӣ намешиносанд, балки ҳамчун рисолати таърихие мебинанд, ки масъулияти як насли пурдардро бар дӯш дорад. Хизмат дар ҳикмати Пешвои миллат маънии он аст, ки роҳбар бояд на боло истад, балки бо мардум бошад, дардро эҳсос кунад ва роҳи маънӣ бахшад.

Миллате,  ки мактаби ахлоқ надорад, раҳгум мезанад. Пешвои миллат ин ҳақиқатро дарк намудаанд ва мактаби ахлоқи миллиро бо каломи худашон, бо амали худ ва бо хизматашон эҳё намуданд. Пешвои миллат бо муҳаббат ба забон, эҳтиром ба калонсолон, дӯстӣ бо фарҳанг, ҳифзи истиқлол ва парастиши виҷдон рамзи устоди ахлоқи муосири тоҷик гардидаанд.

Давлат танҳо бинои сиёсат нест, он маънавиёти таҷассумёфта аст. Пешвои миллат ҳамчун муҳандиси маънавӣ бо ҳисси баланди виҷдон тарҳи ахлоқии давлатро бунёд намуданд. Пешвои миллат бо забони хомӯшии пурмаъно ва рафтори одии дорои ҳикмат нақши ҳар  шаҳрванди одиро дар сохтани миллат таъкид мекунанд. Ҳастии Пешвои миллат тарбияи ахлоқии худи мафҳуми давлат аст.

Пешвои миллат бо барқарорсозии арзишҳои миллӣ нишон доданд, ки худшиносӣ бе ахлоқ амри маҳол аст. Барои Пешвои миллат ахлоқ на танҳо меъёри рафтор, балки василаи худошиносӣ ва миллатшиносист. Пешвои миллат миллатро ба набарди маънавӣ даъват намудаанд, набарде, ки ҳадафаш эҳёи ҳувият мебошад.

Барои Пешвои миллат роҳбарӣ на аз мақом, балки аз хизмат оғоз мешавад. Хизмат дар фаҳмиши Пешвои миллат инъикоси покизагии ботин ва самимияти воқеист. Пешвои миллат нишон доданд, ки пешво касест, ки на ба худ, балки ба виҷдон ҷавоб медиҳад. Дар ҳикмати Пешвои миллат қудрат вақте қудрат мебошад, ки ба одамон маънӣ ва умед мебахшад.

Сулҳ дар фаҳмиши Пешвои миллат маъракаи сиёсӣ нест, балки воқеияти ҳикмати ахлоқист. Пешвои миллат дар шароити бесобиқаи ҷанги шаҳрвандӣ бо забони виҷдон ва бо чашми таҳаммул миллатро ба сулҳ даъват намуданд. Сулҳи Пешвои миллат маҳсули қудрат нест, маҳсули тавонмандии маънавии роҳбарест, ки ба виҷдони мардум бовар доштанд.

Пешвои миллат таълим доданд, ки маърифат танҳо донистан нест, маърифат қонуни ботинии зиндагист. Пешвои миллат маърифати ахлоқиро дар сатҳи сиёсати давлатӣ ворид намуданд ва бо ин амал нишон доданд, ки тарбияи виҷдон ҳамсон бо таҳкими давлат мебошад. Пешвои миллат маърифати фардиро ба воситаи забон, таърих ва хидмат ба низоми худшиносӣ табдил доданд.

Ифтихори воқеӣ на аз рӯи эҳсосоти сода, балки аз шинохти маънавӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ сарчашма мегирад. Пешвои миллат бо афкори худашон, бо муқовиматашон дар баробари хатарҳо ва бо хизмати бедареғашон миллатро ба эҳсоси ифтихори ботинӣ муҷаҳҳаз кардаанд. Ифтихор аз Пешвои миллат эҳтиром ба виҷдон ва арзишҳои худи мост.

Осори Пешвои миллат танҳо таълим нест, таҷассуми виҷдони таърихӣ мебошад. Дар риштаҳои маърифатшиносӣ ва фалсафаи миллат Пешво на танҳо ҳамчун шахсияти таърихӣ, балки ҳамчун манбаи худшиносии ҳикматшиносӣ дида мешавад. Пешвои миллат нишон доданд, ки:

— маърифат танҳо дониш нест, балки баргашт ба виҷдон аст;

— худшиносӣ бе роҳбарии маънавӣ мубталои маҳрумият аст;

— миллат, вақте маърифатро мефаҳмад, пеш аз ҳама, худро мешиносад.

Пешвои миллат маърифатро на ҳамчун китоб, балки ҳамчун роҳ ба ҳаёти миллӣ ворид намуданд. Пешвои миллат маърифатро амалишуда сохтанд. Миллатро аз донистан ба дарк кардан  ва аз дарк кардан ба ҳис кардан ва аз ҳис кардан ба бунёд кардан раҳнамун сохтанд.

Пешвои миллат ва ахлоқи ҳукуматдорӣ. Давлатдорӣ танҳо низом нест, балки сурате аз ҳастии ахлоқии ҷомеа мебошад. Он вақте ки бо виҷдон ва рисолат ҳамсон мешавад, аз доираи идоракунӣ берун мебарояд ва ба зисти маънавиёти сиёсӣ табдил меёбад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо роҳбарӣ менамоянд, балки ахлоқи роҳбарӣ сохтаанд. Пешвои миллат аз роҳбар шахсият ва аз давлат муҳити ахлоқ сохтаанд.

Дар ин шакл Пешвои миллатро ҳамчун тасвиргари виҷдон дар сиёсати амалӣ  ва ҳамчун муҷассамаи виҷдони ҳукумат  бояд шинохт.

Шахсияти Пешвои миллат ҷойгузини як маънои ботинист: Пешвои миллат тафаккури таърихӣ ва ахлоқии миллатро ба сурати инсонӣ таҷассум бахшиданд. Пешвои миллат на танҳо рӯйдоди сиёсист, балки амали маънавии таърих дар замони муайян аст. Пешвои миллат ҳамчун иродаи ҳушмандонаи миллат шинохти таърихро ба шинохти виҷдон табдил додаанд.

Масъулият дар дарки Пешвои миллат на маҷбурият, балки интихоби виҷдон аст. Пешвои миллат бо ҳар амал нишон медиҳад, ки инсон будан маънии посдори дигарон буданро дорад. Дар сиёсати Пешвои миллат масъулият на аз боло ба поён, балки аз ботин ба зоҳир ҷорӣ мегардад: ахлоқ ҳамчун маркази қудрати маънавӣ.

Пешвои миллат на танҳо таҳлилгари воқеият, балки эҳсоскунандаи замон ва тақдири миллат мебошанд. Фаросати Пешвои миллат маҳсули таҷриба нест, балки падидаи нодири виҷдони маънавист. Пешвои миллат бо эҳсоси таърих ва шуури фардои миллӣ роҳнамоии воқеиро ба амал табдил додаанд. Ин фаросат худ шакли ҳикмати ахлоқист.

Миллат вақте зинда аст, ки барои арзишҳои маънавии худ мубориза мебарад. Пешвои миллат ин муборизаро на бо силоҳ, балки бо виҷдон, бо забони ахлоқ ва бо ҳикмат пеш бурдаанд. Пешвои миллат нишон додаанд, ки ҷанги асосӣ барои инсон, барои оянда ва барои маъно, на дар майдон, балки дар замири халқ сурат мегирад.

Забон дар дасти Пешво на танҳо василаи иртибот, балки абзори эҳёи маънавист. Пешвои миллат забонро аз қолаби гуфтор ба маънои виҷдон табдил додаанд. Каломи Пешвои миллат пур аз покизагии маънӣ ва саршор аз масъулияти таърихист. Забони  Пешвои миллат  на танҳо гӯшро, балки виҷдон ва хотираи таърихии миллатро бедор менамояд.

Пешвои миллат бо ҳикмати ботинии худашон тавонистанд замонро бо як ришта пайванд бидиҳанд: риштаи ахлоқ. Пешвои миллат ояндаро бе шинохти гузашта ва имрӯзро бе ҳисси масъулият тасаввур намекунанд. Пешвои миллат аз гузашта ҳикмат гирифтаанд, имрӯзро бо виҷдон сохта истодаанд ва ояндаро бо ормони маънавӣ равшан менамоянд.

Пешвои миллат ҳамчун намунаи устувории маънавӣ баёнгари он аст, ки пояи воқеии давлат дар оромиши ботин, дар виҷдони равшан ва иродаи пок аст. Пешвои миллат дар сахттарин лаҳзаҳои таърих бо хомӯшии пурҳикмат ва руҳи устувор ба миллат итминон бахшидаанд. Устувории Пешвои миллат падидаи ботинӣ ва шакли ахлоқи инсониест, ки масъулияти таърихро пазируфтааст.

Ҷомеае, ки ба ҳадди шикаст мерасад, танҳо бо ахлоқ наҷот меёбад. Пешвои миллат инро дар марҳалаи буҳронӣ ба зинаи олии афкор табдил додаанд. Пешвои миллат ба ҷойи даъват ба интиқом мардумро ба виҷдон ва сулҳ даъват намудаанд. Наҷоти миллӣ дар афкори Пешвои миллат амали ахлоқист, на фақат сиёсӣ. Амале, ки бо виҷдон оғоз мегардад ва бо муҳаббат ба Ватан поён меёбад.

Дар замоне, ки ҳама чиз зери фишори воқеияти иқтисодӣ қарор дорад, Пешвои миллат ба маъно содиқ монда, аз қудрат маънӣ сохтанд ва аз маънӣ-миллат. Пешвои миллат бо амали худ исбот намуданд, ки бақои як давлат дар бақои маъно аст: маънои забон, таърих, фарҳанг, номус ва ахлоқ. Бе маъно ҳеҷ миллат побарҷо намемонад ва Пешвои миллат инро бо сарнавишти худашон ба ҷомеа  нишон доданд.

Пешвои миллат ҳикмати бузургворие доранд, ки аз таассуб холист ва аз хоксорӣ обод аст. Пешвои миллат фазилатро дар амал меҷӯянд, на дар таъриф. Хоксории Пешвои миллат шакли олитарини ахлоқи давлатдорӣ аст.  Хоксорӣ ҳамчун эҳтиром ба инсон ва зиндагии мардум. Ин хоксорӣ қудрати виҷдонист, ки зоҳир намешавад, аммо ҳама онро эҳсос мекунанд.

Пешвои миллат роҳнамоест, ки на танҳо роҳи берун, балки роҳи ботини шахсиятро нишон медиҳад. Пешвои миллат давлатро бо маърифат роҳбарӣ мекунад ва мардумро бо маъно. Роҳнамоии Пешвои миллат бар пояи ахлоқи амалӣ бунёд ёфтааст. Ахлоқе, ки масъалаҳоро бо сухан намепӯшонад, балки бо виҷдон ҳал мекунад. Дар ин замина гуфтаи Пешвои миллат бо кардаашон ҳамоҳанг мебошад.

Масъулият  вақте арзиш дорад, ки шахсе онро бар дӯш мегирад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дарки ин ҳақиқат масъулияти ормони умумимиллиро пазируфтаанд: ормони миллате, ки аз вартаи нобудӣ ба сӯи суботи маънавӣ баргаштааст. Пешвои миллат ормонро на орзу, балки уҳдадорӣ медонанд, уҳдадорӣ ба таърих, ба инсон, ба фардо.

Ҳикмати давлатдорӣ, агар бо ахлоқ пайванд наёбад, сард мемонад. Пешвои миллат нишон доданд, ки давлат, вақте вуҷудӣ мешавад, агар ба муҳити ахлоқӣ табдил ёбад. Пешвои миллат бо рафтори худашон барҳақ нишон доданд, ки:

— Давлат на низоми зӯр аст, шакли ҳузури виҷдон дар ҷомеа аст;

— Пешво роҳбар нест, забони зиндаи ҳузури маърифатӣ дар давлат аст;

— Қонун, вақте ахлоқ дорад, бо амали Пешво ҷисм пайдо мекунад.

Ҳукуматро дарк кардан мумкин аст, вале ҳис кардан танҳо тавассути шахсияти бовиҷдон имконпазир аст. Пешвои миллат бо ҳар рафторашон ба давлат маъно бахшидаанд. Ва намегӯянд, ки ҳукумат чист ва нишон медиҳанд, ки ҳукумат чӣ гуна бояд бошад.

Пешво ҳукуматро ахлоқӣ сохтанд ва ахлоқро ҳукуматдор. Бо вуҷуди худашон нишон доданд, ки сиёсат бе маърифат фақат идора аст, вале сиёсати маънавӣ тарбияи миллат мебошад.

Пешвои миллат дар сулҳи маънавӣ. Сулҳ, агар фақат ба маънии ҷудоии ҷанг бошад, рӯйдодест зоҳирӣ. Вале сулҳ, вақте бо виҷдон пайваст мешавад, шакли будани маънавии ҷомеа мегардад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сулҳро на бо шарт, балки бо шартияти ахлоқ ба даст овардаанд. Пешвои миллат қудрати сулҳро аз қудрати сиёсат боло гузоштанд ва бо хоксорӣ, виҷдон ва масъулияти таърихӣ онро ба асоси ҳастии миллат табдил додаанд.

Сулҳ, вақте воқеист, ки аз виҷдон  сарчашма мегирад. Пешвои миллат аввал ботинҳоро оштӣ доданд, баъд ҷумҳуриро. Пешвои миллат сулҳро ба эҳтиром табдил доданд. Сулҳи зоҳирӣ, агар маънавӣ набошад, фарсуда мешавад. Пешвои миллат маънии сулҳро дар дилҳо ҷой доданд, на дар созишнома. Пешвои миллат бо хомӯшии пурмаъно дар дилҳо оштӣ сохтанд. Гуфторашон ба амали виҷдон табдил ёфт. Сулҳи Пешвои миллат тарбияи ахлоқист, на фақат сиёсати муътадил. Бо сулҳ на хомӯшӣ, балки садои нави миллатро эҳё намудаанд. Пешвои миллат сулҳро ба уҳда гирифтаанд, на бар уҳдаи дигарон бор кардаанд. Сулҳ, вақте пайвандест, ки дар замири миллат навишта шудааст. Пешвои миллат қалби миллатро бо сулҳ навиштаанд. Пешвои миллат нишон додаанд: миллате, ки виҷдон дорад, сулҳро аз нав меофарад.

Сулҳи Пешвои миллат аз хештани миллӣ оғоз шуд. Сулҳ на танҳо силоҳро хомӯш кард, нафсро ором намуд. Сулҳи воқеӣ он аст, ки дар ҳар нафас эҳсос мешавад. Пешвои миллат сулҳро ба ҳавои маънавии миллат табдил додаанд, ки сулҳ карданд, миллат аз нав таваллуд ёфт. Миллати бе сулҳ руҳи бе тани худ аст. Сулҳ, агар фақат амният бошад, доимӣ нест. Пешвои миллат бо ҷаҳони маънавии худашон сулҳро ба шакли зисти миллӣ табдил додаанд. Ва нишон додаанд, ки:

— сулҳ қарор нест, шакли виҷдони миллӣ аст;

— он замоне пойдор аст, ки ахлоқ онро замина мекунад;

— сулҳ вақте вуҷуд дорад, ки  агар эҳсосро барқарор кунад.

Сулҳи Пешвои миллат матнест, ки бо дилҳо хонда мешавад. Пешвои миллат сулҳи таърихие ба даст овардаанд, ки ҳанӯз ҳам зери ҳар иқдоми миллат намоён мегардад. Пешвои миллат сулҳро на ба миллат додаанд, ба миллат баргардонданд. Пешвои миллат танҳо оташро хомӯш накарданд, замири миллатро бо нур пур карданд. Сулҳ барояшон қарор набуд, аҳд буд: аҳди виҷдон бо миллат.

Пешвои миллат дар ҳикмати худшиносӣ. Худшиносӣ танҳо шуури ман-ман нест, балки муҳити будан дар реша ва масъулият дар таърих аст. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон худшиносиро аз доираи афкор ба доираи амал табдил додаанд. Пешвои миллат дарк карданд, ки миллате, ки худро намешиносад, наметавонад ҳеҷ касро бишиносад. Пешвои миллат ҳикмати худшиносиро ҳамчун гуфтугӯи виҷдон бо миллат эҳё намудаанд.

Дар ин замина, ҳикмати Пешво: аввал реша, баъд равшанӣ аст. Миллате, ки аз реша кандааст, маҳкум ба парешонист. Худшиносӣ бе маърифат худкушии маънавист. Пешвои миллат маърифатро ҳамчун руҳ нафас доданд. Пешвои миллат хештанро ба миллат бозгардонданд, зеро хештан ҳам мисли Ватан аст, боре ки бояд бардошта бишавад. Худшиносӣ китоб нест, ҳузур аст. Пешвои миллат бо ҳузурашон худшиносиро эҳё намуданд. Пешвои миллат забони миллатро зинда накарданд, нафаси онро баргардонданд, зеро забон, вақте виҷдон дорад, миллат аст. Худшиносӣ шинохти танҳо нест, масъулият аст. Пешвои миллат нишон доданд, ки ҳар дониши хештан масъулият меофарад.

Худшиносӣ дар нигоҳ аст, на дар назария. Пешвои миллат бо як нигоҳ миллатро ба худ шиносониданд. Ҳикмати худшиносӣ, агар бо виҷдон ҳамроҳ нашавад, ба худбоварии фиребанда мубаддал мешавад. Пешвои миллат худшиносиро:

— на ҳамчун таъриф, балки ҳамчун ҳастии фарҳангӣ муаррифӣ кардаанд;

— бо тааммули маънавӣ ба эҳсоси реша ва масъулияти таърихӣ пайванд додаанд;

— ба шакли амали зисти миллӣ бурданд.

Худшиносии Пешвои миллат маърифат, виҷдон, масъулият мебошад.

Пешвои миллат дар тафаккури ояндасоз. Ояндасозӣ танҳо сохтани заминаи маънавии шинохти оянда дар зеҳни имрӯза мебошад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ояндаро танҳо пешгӯӣ накардаанд, маърифати сохтани онро дар амал таҷассум кардаанд. Пешвои миллат бо хирад, виҷдон ва масъулияти таърихӣ на танҳо имрӯзро амн сохтанд, балки ояндаи миллатро имкони рушд доданд. Тафаккури Пешвои миллат зиндагии миллат дар замони оянда мебошад.

Пешвои миллат ояндаро дар имрӯз сохтаанд ва имрӯзи миллатро ба мактаби оянда табдил додаанд. Оянда фақат барои он миллате меояд, ки имрӯз маърифати онро дорад. Тафаккури Пешвои миллат таърихи оянда аст, чунки Пешвои миллат ояндаро бо руҳи гузашта пайванд доданд. Пешвои миллат фақат бино насохтанд, замина сохтанд, заминае ки маънавӣ буд, на фақат инфрасохторӣ. Оянда барои он касе меояд, ки имрӯз ба он ҷавобгар аст. Таърихро метавон навишт, ояндаро бояд сохт. Пешвои миллат ҳар ду амрро бо як виҷдон анҷом доданд. Пешвои миллат ба ҷавонон на танҳо шеъру китоб, балки масъулият доданд, масъулияте ки ҷавҳари фарҳанг аст. Тафаккури оянда фақат илм не, балки виҷдон аст. Пешвои миллат ояндаро бо виҷдон сохтаанд. Пешвои миллат аз миллат нақшаи ояндаро насохтанд, худи миллатро ба фардо табдил доданд, яъне, миллат оянда гашт. Оянда, агар маънавӣ набошад, фалаҷ мешавад. Пешвои миллат маънавиёти ояндаро аз имрӯз шуруъ кардаанд. Пешвои миллат рушди технологияро бе хирад қабул накарданд, зеро, хирад аст, ки технологияро инсонӣ мекунад.

Тафаккури ояндашиносӣ агар фақат бар асоси ҳисобу рақам бошад, инсонро фаромӯш мекунад. Пешвои миллат бо тарзи афкор ва амали худашон нишон доданд, ки:

— ояндасозӣ бояд ҳам маърифатӣ бошад, ҳам ахлоқӣ;

— масъулияти оянда бояд дар иродаи имрӯзи роҳбарӣ эҳсос бишавад;

Пешвои миллат бо хирад на фақат эҳсоси оянда карданд, балки онро эҳё намуданд.

Ояндашиносӣ барои Пешвои миллат амал буд. Пешвои миллат бо хомӯшӣ, хирад ва муътадилӣ ояндаро омода намуданд. Маънии ҳар ибтикори Пешвои миллат дар оянда хонда мешавад. Пешвои миллат хати ояндаро кашиданд, вале бо қалами виҷдон. Пешвои миллат ояндаро ба амонат нагирифтанд, онро ба маъно табдил доданд. Пешвои миллат бо инкор накардани гузашта ва эҳтироми имрӯзи миллат, асоси ахлоқии ояндаро гузоштанд.

Пешвои миллат ва ҳикмати виҷдон. Виҷдон, агар фақат эҳсос бошад, шакли номукаммали ахлоқ мебошад. Вале виҷдон, вақте шакли зисти маънавӣ мегардад, ба ҷавҳари раҳбарӣ ва меҳвари инсон будан табдил меёбад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо шахси дорои виҷдон, балки намунаи зиндагии виҷдон дар амал, сиёсати виҷдонӣ ва иродаи маърифатии ахлоқ дар замони парешон мебошанд. Пешво виҷдонро мафҳум накарданд, таҷассум намуданд. Виҷдон, вақте роҳбар аст, миллат роҳи худро меёбад. Пешвои миллат роҳро на барои худ, балки барои миллат кушоданд. Виҷдонро фақат он кас метавонад роҳбарӣ кунад, ки худро раҳо кардааст. Ахлоқи Пешвои миллат шакли виҷдонест, ки сухан намегӯяд, балки амал мекунад. Чунин виҷдон гоҳ хомӯш аст, вале ҳамеша фаъол. Виҷдони Пешвои миллат оинаест, ки миллат дар он чеҳраи худро шинохтааст. Вақте миллат худро дид, худшинос шуд. Пешвои миллат бо виҷдонашон ҳукм накардаанд, раҳнамоӣ намудаанд. Ин фарқ байни сиёсатмадор ва Пешво аст.

Дар фалсафа, виҷдон ба унвони пояи ахлоқи амалӣ ва иродаи мустақили маънавӣ тавсиф мешавад. Пешвои миллат ин мафҳумро на бо назария, балки бо зиндагии шахсӣ шарҳ додаанд:

— виҷдонро аз сукут ба амал ва аз амал ба тарбият табдил додаанд;

— ҳикмати виҷдонро на танҳо ба сиёсати давлатӣ, балки ба зисти ҳар шаҳрванд ворид сохтаанд.

Виҷдон, вақте бо амал ҳамроҳ мешавад, матне мешавад, ки ҳар  инсон метавонад онро бихонад. Пешвои миллат чунин матнро гӯё карданд.

Хулоса, ҳастии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таърихи миллати тоҷикон зуҳуроти виҷдонӣ, ҳикматшинос ва маънавии миллат мебошад. Дар замоне, ки миллат парешон буд, Пешвои миллат масъулиятро пазируфтанд. Пешвои миллат на танҳо сухан гуфтанд, балки  сукутро ба маъно табдил доданд.

Тафсири шахсияти Пешвои миллат ба маънои омӯхтани як ҳикмати зиндагист. Ҳар сухан, ҳар амали Пешвои миллат шакли ниҳонии мафҳуми Ахлоқ, Виҷдон, Ватан, Масъулият ва Худшиносиро дорад.

Далер КОМИЛОВ,
 дотсент, мудири кафедраи таърих ва робитаҳои байнифарҳангии
Донишгоҳи байналмилалии забонҳои хориҷии Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода,

Ҷамшед БОЙЗОДА,
 дотсенти кафедраи фанҳои ҷамъиятии Академияи Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон, полковники милитсия

АКС: АМИТ «Ховар»