Миллати тоҷик мадюни устод Айнист

 
Андешае чанд пиромуни матлаби «Баҳси мухолифон ва тарафдорони Айнӣ дар пайи пешниҳоди Зоиров»
 
Душанбе, 13.05.2014. (АМИТ «Ховар»).-Худ дардовару аламовар аст, ки устод Садриддин Айнӣ дар байни мо, тоҷикон, мухолифону бадбинон дорад. Ин худ гувоҳ аз худношиносӣ, худбехабарӣ  ва билохира, худносипосии мост. Иддае аз мо устод Айниро намедонанд ва ё донистан намехоҳанд, шахсияти ўро таҳқир мекунанд, ба мероси адабиву илмиаш  камбинона нигоҳ мекунанд, нақши  ўро дар наҷоти миллии тоҷикон нодида мегиранд ва ба он баҳои нодурусту муғризона медиҳанд. Барои чунин муносибати худ ҳеҷ далелу асосу бурҳоне надоранд ва ин бадбинӣ аз муқтазои табиаташон бармеояд. Аз ҷумла ўро бе ҳеҷ гуна далелу асосу бурҳон ба ивази хат гунаҳгор мекунанд ва хоҳиш ё қувваи ақлоние надоранд, ки худ ин раванди мураккабро биёмўзанд ва гумони ботили худро нисбат ба Айнӣ дигар кунанд, зеро шахсият ва осори ўро чашми дидан надоранд.
Ин ҷо сухан сари танқид намеравад. Устод Айнӣ худ танқидро мепазируфт, агар он илмӣ ва асоснок бошад. Муҳаққиқони мунсиф, чи дар вақти зинда будани устод ва чи баъди фавти ў ба норасоиҳои осор ё мавқеи вай ишора кардаанд, сабабҳои пайдоиши онро гуфтаанд ва роҳҳои ислоҳашро нишон додаанд. 
Сухан сари интиқоди муғризона, бадбинона, бепояву беасос меравад. Рўирост бояд гуфт, ки иддае мисли Асрор (боварӣ дорам иддаи камшумор, аммо дардовар он аст, ки бархе аз ин идда худро зиёӣ медонанд ва ҳатто даъвои насиҳатгарӣ ба миллат доранд) шахсияти устод  Айнӣ ва осори ўро бад мебинанд, қабул надоранд, мақоми ўро ба мақоми бузургони дигар, аз ҷумла Сотим Улуғзода, ки худ аз мактаби Айнӣ бархостааст, муқобил мегузоранд ва аз худбехабарӣ ба ўву осораш сангандозӣ мекунанд. Инро шояд намефаҳманд ва ё махсус мекунанд. Вале як нуктаро дақиқан дарк намекунанд, ки ҳар гуна сангандозӣ- ин сангандозӣ ба худи мост ва мушаххасан ба худи сангандозанда аст, зеро шахсияти устод Айнӣ чун гўшту нохун ба ҳар фарди миллат пайванд аст, ҳатто ба бадбинонаш, чун хидмати устод Айнӣ намебуд, ин бадбинон имрўз ҳатто имкони ба вай санг андохтанро намедоштанд.
Мухолифатҳои бадбинона нишонгари он ҳастанд, ки иддае чун миллати воҳид ташаккул ёфтани тоҷиконро намехоҳанд ва ба арзишҳои мафкураи миллӣ-давлатии Тоҷикистони соҳибистиқлол, (аз ҷумла ба Қаҳрамонони миллӣ), ки ҳадафаш шакл додани худогоҳиву худшиносии миллист, зид мебошанд. Ба ин ё он баҳона ба пастзании шахсияту осораш даст мезананд. Ин дафъа вокуниши бадбинонаи Асрор (ва ў баринҳо) аз он сар зада, ки як нафар корманди расмии сафорати Тоҷикистон дар Эрон  пешниҳоди номгузории кўчаеро дар Теҳрон ба номи Айнӣ кардааст. Эрониҳо ин пешниҳодро чӣ гуна мепазиранд, ин кори онҳост,  аммо пешниҳоди як тоҷикро дар мавриди Айнӣ тоҷики дигар инкор бикунад, пас ин ҷо гап танҳо сари пешниҳод нест. Ин як баҳонаест барои нишон додани бадбинӣ ва заҳрчаконии навбатӣ нисбат ба қаҳрамони миллату давлат, ки солҳои охир аз ҷониби гурӯҳе мушоҳида мешавад. 
Аммо мақсад аз навиштани ин матлаб даъвати бадбинон ба дўст доштани устод Айнӣ нест, зеро ин кори бефоида аст, ҷаҳли мураккабро бо як-ду матлаб дигар кардан  имкон надорад.  Аслан банда ба матлабу вокунишҳои бадбинони устод Айнӣ, хоҳ шоири халқӣ бошаду хоҳ Асрор, аҳамият намедиҳам, чун ба қавли Низомии бузург:
Дарёи муҳитро, ки пок аст,
Аз чирки даҳони саг чӣ бок аст!
Ман ин ҷо танҳо ба як нуктаи эроди ғаразноку дилсиёҳи Асрору тарафдоронаш посух доданиам, ки гуфтааст: «Китоби «Намунаи адабиёти тоҷик» баъд аз ду соли ташкилшавии Тоҷикистон, яъне аниқтараш дар соли 1926 рўи чоп омадааст. Албатта, агар соли 1923 нашр мешуд, гуфтан имкон дошт, ки сабаби ташкилшавии Тоҷикистон ин китоб аст…». Чунин суханҳои бепоя аз бехабариву бесаводии Асрору вай баринҳост! Ҷанобон, охир аз чизе ки бехабареду намедонед, беҳтараш сукут варзед, то чун пистаи бемағз расво нашавед! 
Касе  нагуфтаасту нанавиштааст, ки «сабаби ташкилшавии Тоҷикистон ин китоб аст». Вале агар гуфтаву навишта бошад ҳам, хато накардааст, зеро «Намунаи адабиёти тоҷик» яке аз сабабҳои пайдоиши Тоҷикистони мустақил (иттиҳодӣ) дар соли 1929 аст.  
Лозим ба ёдоварист, ки ташкилшавии Тоҷикистони худмухтор ва сипас иттиҳодӣ. қабл аз ҳама натиҷаи муборизаҳои дастаҷамъии мардони муборизу худогоҳи тоҷики солҳои 20-уми асри гузашта  аст, ки устод Айнӣ дар байни онҳо буд ва нақши идеологи миллии рақами як, нақши пешвои маънавиро дошт. Устод Айнӣ шояд ягона ҷадиди собиқ буд, ки байни солҳои 1917-1923  ба сўи пантуркизм майл накард, миллаташро иваз нанамуд ва дар сиёҳтарин марҳалаҳои таърихи халқи тоҷик ҳамеша бо миллати худ буд.  Ба ин хотир баъди ташкил шудани Тоҷикистони худмухтор ҳукумати навташкил маҳз ба Айнӣ супориш дод, ки чунин китобро нависад. Тазкиранависон дар солҳои бистум  лак дар лак буданд, аммо барои Тоҷикистону тоҷикон на танҳо тазкираи соф адабӣ, балки тазкирае лозим буд, ки ба василаи он мавҷудияти халқи тоҷик собит гардад, ба пантуркизм зарба зада шавад ва барои ташкил кардани Тоҷикистони мустақил (ҷумҳурии иттиҳодӣ) замина омода гардад. Чунин китобро он замон танҳо Айнӣ метавонист нависад, ба ин хотир муроҷиат ба Айнӣ бесабаб набуд.  Бояд дар назар дошт, ки соли 1924 (ба таври воқеӣ соли 1925) Тоҷикистони худмухтор ташкил шуда буд ва душманони тоҷикон намехостанд, ки он ба ҷумҳурии мустақил табдил гардад. Душманони халқи тоҷик, ки як маротиба бо ташкил шудани Тоҷикистони худмухтор шикаст хўрданд, тамоми қувваи худро ба он сарф намуданд, ки Тоҷикистон мустақил нашавад. Табдил ёфтани Тоҷикистони худмухтор ба Тоҷикистони иттиҳодӣ (с. 1929) муҳимтарин воқеаи таърихии миллати мост. Пош хўрдани Иттиҳоди Шўравӣ дар даҳаи охири қарни ХХ инро баръало собит сохт, ки дар натиҷа танҳо ҷамоҳири иттиҳодӣ соҳибистиқлол шуданд. Ҳама гуна кўшишҳои истиқлоли давлатӣ пайдо кардани ҷумҳуриҳои худмухтор бераҳмона пешгириву пахш шуданду мешаванд. Ва агар Тоҷикистон дар ҳамон ҳолати худмухторӣ мемонд, имрўз ба гумон аст. ки мо дар давлати соҳибистиқлол ба сар мебурдем.    
  Китоби «Намуна» – заминаи муътамаду бебаҳси идеологӣ гардид барои муборизаҳои баъдина (яъне то соли 1929). Таъсири ғоявию сиёсии ин китоб барои ташкили Тоҷикистони мустақил аз шаклҳои дигари мубориза, аз ҷумла навиштани мактубҳо ба номи  Сталин, бештар будааст. Агар ин тавр намебуд, пантуркистон тамоми неруи худро ба муқобили маҳз Айниву тазкирааш равона намекарданд ва баҳси он то ба худи Н.И. Бухарин  намерафт, ки «Намуна» -ро расман маҳкум намуд ва билохира китобро мамнуъ эълон карданд.  
Бояд таъкид намуд, ки ҳеҷ китобе мисли «Намуна» ба пантуркизм, махсусан шакли осиёимиёнагии он зарбаи ҷонкоҳ назадааст. Пантуркизм душманони қавӣ дошту дорад, дар мисоли русҳову арманҳову булғорҳову юнониҳо…, аммо ин мубориза ҳамеша чун муборизаи насрониҳо бо мусалмонҳо талаққӣ дода мешуду мешавад. Мафкураи пантуркизм моҳирона аз арзишҳои исломӣ истифода мекард ва таҳти шиори асосгузори он Зиё Гёк Алп «туркигароӣ, исломигароӣ ва муосиргароӣ» амал мекард. Ин аст, ки дар чашми насрониҳо он ҳамчун мафкураи мусалмонҳо ҷилвагар мегардид. Маҳз ҳамин ҷанбаи пантуркизм, яъне  моҳирона  аз ислом истифода кардани он, равшанфикрони бухороӣ – ҷадидонро ба доми худ кашида буд, чун аҳли Бухорову (ба маънии васеаш, аҳли Аморати Бухоро ва умуман кулли тоҷикони Осиёи Марказӣ) дини ислом мисли гӯшту нохун пайванд буданду ҳастанд.  Аммо дар асл пантуркизм бо ислому мусалмонӣ рабте  надорад, он як мафкураи оштинопазири миллатгароиву нажодпарастӣ аст, ки метавонад ба худ шаклҳои гуногун бигирад. «Намуна» аввалин зарбаи ғайричашмдоште буд аз ҷониби як нафар зиёии мусалмон ба пантуркизм, ки мубаллиғони онро девона кард ва онҳо девонавор ба Айниву  тазкирааш, ки амалан дар он солҳо нақши китоби идеологии тоҷиконро дошт (чунонки аз солҳои 70-уми қарни гузашта ин нақш  ба дўши  китоби «Тоҷикон» вогузор шуд), дарафтоданд.
Аз суханони Асрори муғриз маълум аст, ки вай «Намуна»- ро эътироф надорад, чун соли 1926 баъди ду соли ташкилшавии Тоҷикистон интишор шудааст. Ў гуфтанист, ки агар қабл аз ташкил шудани Тоҷикистон ин китоб рўи кор меомад «гуфтан имкон дошт, ки сабаби ташкилшавии Тоҷикистон ин китоб аст». Ў гуфтанист, ки аз соли 1924-1925  ҳама ғаюру муборизу тоҷикпараст шуданду солҳои 1917-1923 куҷо буданд?! 
Дар боло гуфтем, ки сабаби ташкилшавии Тоҷикистон натиҷаи пайкорҳои дастаҷамъӣ аст.  Ҳамчунин зикр намудем, ки  ҳукумати навташкили Тоҷикистони худмухтор ба хулосае омад, ки барои тоҷикон китоби ҷомеи идеологие лозим аст, ки ба василаи мероси адабиву фарҳангии дар сарзамини Мовароуннаҳр  бавуҷудомада  ҳастии тоҷиконро исбот намояд ва ҳаққи онҳоро ба ин мероси беш аз ҳазорсола таъйид намояд. Китобе, ки аз як ҷониб ба душманони халқи тоҷик зарба занад ва аз ҷониби дигар ба боло рафтани худогоҳии миллии тоҷикони он солҳо, махсусан ҷавонон мусоидат намояд. Халқи тоҷик то он замон чунин як китобе надошт, ки аз тариқи он худогоҳу худшинос бишавад. Ҷадидия ҳамчун як мафкура ва ҷунбиши маорифпарварӣ  баъди инқилобҳои соли 1917 ва 1920 на ба самти андешаи миллии тоҷикӣ, балки ағлаб ба самти пантуркизм рушд намуд. Бисёр аз ҷадидон пантуркист шуданд, бархе дигар ба кунҷи узлат нишастанд ва аз равандҳои иҷтимоӣ худро канор гирифтанд. Шакл нагирифтани чунин андешаи миллӣ ба пантуркистон роҳи васеъ боз кард ва онҳо дар ҳукумати вақти Бухорову Туркистон ҳукмрон гардида, ҳама соҳаҳоро ба дасти худ гирифтанд. Ва чунонки зикр намудем, аз ҷадидони собиқ танҳо Айнӣ буд, ки пантуркизмро напазируфт, ба кунҷи узлат нишаста, худро аз равандҳои иҷтимоӣ канор нагирифт, балки  бо ҳар роҳ кўшиш мекард андешаи миллии тоҷикиро шакл бидиҳад. 
Дар сиёсати амалии  нимаи аввали солҳои 20-уми қарни гузашта пантуркизм дар шаклҳои гуногун амалӣ мешуд.   Аз ҷумла матбуоти тоҷикӣ куллан  мамнуъ гардид ва аз 8 декабри соли 1921 то 24 августи соли 1924 дар Осиёи Миёна матбуоти тоҷикӣ вуҷуд надошт. Ба қавли устод Айнӣ ин даврае буд, ки халқи тоҷик гўё забон надошт, чунки рўзнома надошт. Пантуркистон бошанд танҳо байни солҳои 1917-1918  дорои 8 рўзномаи ҳаррўзаву ҳафтаина буданд, мисли «Турк эли», «Турон», «Улуғ Туркистон», «Туркистон» ва ғайра. 
Бузургиву тоҷикпарастии Айнӣ дар он зоҳир мешавад, ки дар ин давраи «сукути миллӣ» вай сукут наварзид. Ба Асрору тарафдоронаш маълум бод, ки устод Айнӣ ҳамеша дар фикру зикри  сарнавишти миллати тоҷик будааст ва на танҳо баъди ташкили Тоҷикистон, балки қабл аз ташкили Тоҷикистон. Дар  шароите, ки тоҷикпарастон ё ҷонибдорони андешаи миллии тоҷикӣ он имконотеро, ки пантуркистон доро буданд, надоштанд Айнӣ ба қадри  имкону тавоноӣ  ба андешаи миллии тоҷикӣ замина мегузошт. Аз ҷумла, дар давраи ҳамкорӣ бо нашрияи «Шуълаи инқилоб», тибқи шумориши муҳаққиқон «ғайр аз шеърҳо 93 мақола, очерк ва маводҳои тарҷумавӣ чоп кардааст». Ин матлабҳо серҷанбаву гуногунпаҳлу ҳастанд ва яке аз ҷанбаҳои он даъвати тоҷикон (форсиён) ба  худогоҳиву худшиносии миллӣ буд: «…бадбахтона, мо форсиён (таваҷҷуҳ кунед, устод мегўяд «мо форсиён», дар даврае, ки бисёриҳо аз «мо форсиён» ё мо тоҷикон гуфтан рў гардонда буданд) ҳанўз дар кўчаи бехабарӣ тамошогарӣ мекунем… («Танвири афкор», с. 1919).  Маҳз дар ҳамин давра вай чунин асарҳои худ, ба монанди «Таърихи инқилоби фикрӣ дар Бухоро» (1918) ва «Ҷаллодони Бухоро»-ро (1920) ба забони модарии худ навишт, ҳарчанд дигарон аз навиштан ба тоҷикӣ парҳез мекарданд. 
Устод Айнӣ ба забони ўзбакӣ низ менавишт, дар матбуоти ўзбакӣ низ фаъол буд. Аммо вай дар шароите, ки матбуоти тоҷикӣ мавҷуд набуд, ин забонро барои манфиатҳои миллии тоҷикон истифода кардааст. 15 ноябри соли 1923 дар рўзномаи ўзбакии «Зарафшон» устод Айнӣ мақолае чоп кунонд таҳти унвони «Дар Самарқанд нашри маориф», ки дар он аз ҷумла омадааст: «Бахши асосии аҳолии Самарқандро тоҷикон ташкил медиҳанд. Ба онҳо ба забони форсӣ алифбо ва китоби хониш лозим аст».  Дар «солҳои сукут», солҳои диктатураи пантуркистӣ  ин аввалин даъвате буд дар мавриди ҳуқуқҳои миллии тоҷикон. 30 декабри соли 1923 устод Айнӣ дар ҳамин рўзнома мақолаи барномавие ба нашр расонид бо номи «Масъалаи тоҷикон», ки дар он бори нахуст пояҳои андешаи миллии тоҷикон то ташкил шудани Тоҷикистони худмухтор, матраҳ гардидаанд (матни мақолаи мазкур дар тарҷумаи тоҷикии нависандаи ин сатрҳо соли 1995 дар маҷаллаи  «Адаб», № 3-6 чоп шудааст).   
Бузургии Айнӣ ҳам дар ҳамин аст. Замоне ки дигарон хомўш ва ё нимхомўш буданд, вай бо забони ғайр масъалаҳои миллии тоҷиконро матраҳ кардааст. Ба ибораи дигар устод Айнӣ то ташкил шудани Тоҷикистони худмухтор заминаҳои ғоявии рушди миллии тоҷиконро гузоштааст. Ба ин хотир табиист, ки маҳз ба ў таълифи чунин китоберо супориданд, чун маҳз ў заминаҳои ғоявиро, ки худ ва пайравони камшумораш гузошта буданд, метавонист боз ҳам инкишоф  бидиҳад. Айнӣ сарбаландона аз уҳдаи ин кор баромад ва «Намуна» ба қавли русҳо «эффект разорвавшейся бомбы»  гардид. Ба пантуркистон зарба зад ва худогоҳии миллии тоҷиконро боло бурд. Оқибат душманон ғалаба карданд ва китобро манъ намуданд, аммо он ба ҳадафаш расид – Тоҷикистони иттиҳодӣ ташкил гардид. Баъди ташкили Тоҷикистони иттиҳодӣ солҳои 30-юм ва то дами маргаш бо таълифи дигар осори адабиётшиносӣ, ки бештар ба мақолаҳои пурҳиссиёти публитсистӣ шабоҳат доранд, боз ҳам андеша ва худогоҳии  миллии тоҷикиро рушд дод. 
Соли 2011 ба устод Бозор Собир журналистони рўзномаи «Миллат» суоле дода буданд: «Хуб, аз Шумо бипурсем, ба андешаи Шумо устод Айнӣ кӣ буд ва ӯ чӣ мақоме дар таърихи миллати тоҷик дорад?». Ў ҷавоб дод: «Садриддин Айнӣ забардасттарин тоҷик аст. Агар тоҷик шахсияте дошта бошад, он бешак Айнӣ аст. Айнӣ шахсияти рақами 1- и сиёсӣ, фарҳангӣ ва таърихии Тоҷикистон аст. То Айнӣ мо тоҷикро намедонистем, намешинохтем. Мо худро ё мусулмон мегуфтем, ё форс, ё хуросонӣ.  Ин калимаро Айнӣ дар даҳони мо гузошт. Ӯ ба мо талқин кард, ки мо тоҷикем ва дар зери ҳамин калима бояд муттаҳид шавем. Ва мо адабиёти тоҷик чист, намедонистем. Ӯ барои мо «Намунаи адабиёт» навишт. Ӯ барои мо бо забони рехтаву суфтаву содаи тоҷикӣ навишт, ў дар бораи қаҳрамонҳои халқи тоҷик китоб навишт. Ҳудуди миллиамонро ў бароямон гуфт. Мо то Айнӣ намедонистем, ки Самарқанду Бухоро шаҳрҳои аслии мо тоҷикон, гаҳвораи шеъру тамаддуни мо ҳастанд. Ў инро ба мо гуфт. Шахсиятҳои фарҳангии мо аз Айнӣ шурўъ мешаванд. Лоҳутӣ, Турсунзода, Улуғзода ва Ғафуров. Дар сари ин шахсиятҳо камтар баҳс кунем, беҳтар аст».
Ин суханони шоири забардасти мо ҳама асоси таърихӣ доранд, ки бархе аз онҳоро дар ин матлаб ёдовар шудем. Ба онҳое, ки аз мавқеи имрўзаи Бозор Собир норозианд, ёдрас менамоем, ки вай ин суханонро аввали соли 2011 гуфтааст, ки ҳанўз ба таври доимӣ ба Тоҷикистон наомада буд. 
Миллати тоҷик дар эҳёи худ дар ибтидои қарни ХХ мадюни (қарздори) устод Айнист. Барои аксари кулли афроди миллат ин ҳақиқати бебаҳс аст. Аз масъулони нашрияҳои мустақил ва гурўҳҳои мухталифи фейсбукӣ хоҳиши банда ин аст, ки василаи пахши ақидаҳои муғризона роҷеъ ба шахсият ва осори ў  набошанд ва ба бадбинони устод Айнӣ минбар надиҳанд. Ҳар гуна вокунишҳои бадбинона нисбат ба Айниро аз сайтҳои интернетии худ ҳазф намоянд. Айнӣ барҳақ Қаҳрамони миллӣ аст, қаҳрамони давлатдории навини тоҷикон аст ва мо тоҷикон роҷеъ ба вай танҳо бояд тавсифӣ сухан гўем ва нависем. Мо ҳаққи интиқоди ўро надорем!  Бе ин ҳам аз аҳли ғайр душманони ў зиёданд, ба хотир оред он филми ҳуҷҷатии РТР-ро роҷеъ ба Темурланг, ки устод Айнӣ таҳқир шудааст, ба ёд оред хатари баста шудани музеи устодро дар Самарқанд… Ва агар мо, соҳибони мероси устод Садриддин Сайидмуродзода Айнӣ ин гуна рафтор кунем, ба хидматҳои қаҳрамонона ва осори безаволи ў бо назари шубҳа нигарем,-  пас фарқ миёни тоҷику душмани  тоҷик  дар чист?!   
 
Масрури АБДУЛЛОҲ