«САДРИДДИН АЙНӢ ВА ИНҚИЛОБИ МАДАНӢ». Ин таҳлил даъват ба ҳушёрӣ ва талош барои ҳифзи дастовардҳои маънавӣ аст

ДУШАНБЕ, 27.05.2025. /АМИТ «Ховар»/. Мақолаи таҳқиқии профессор Саймумин Ятимов таҳти унвони «Садриддин Айнӣ ва Инқилоби маданӣ» ба таҳлили амиқи нақш ва ҷойгоҳи Устод Айнӣ дар ин раванди тақдирсоз ва иртиботи ногусастании он ба хавфҳои имрӯзаи ҷомеа ихтисос ёфтааст. Ин таҳлил на танҳо як боздид ба гузаштаи пуршебу фарози миллат, балки даъватест ба ҳушёрӣ ва талош барои ҳифзи дастовардҳои маънавӣ дар шароити мураккаби ҷаҳони муосир.

Профессор Ятимов бо нигоҳи дақиқназарона ва бо такя ба санаду далелҳои таърихӣ моҳияти инқилоби маданиро аз дидгоҳи Айнӣ боз мекунад ва зарурати идомаи ин рисолати бузургро дар замони мо таъкид менамояд. Мақолаи Саймумин Ятимов аҳамияти фавқулода дорад, зеро он паҳлуҳои мухталифи ҷоннисориҳои Айниро дар роҳи маърифатноксозии мардум, расидан ба истиқлоли фикрию рӯҳӣ ва бунёди давлати миллии тоҷикон мавриди омӯзиш ва хулосабарорӣ қарор медиҳад.

Дар таърихи ҳар миллат шахсиятҳое ҳастанд, ки на танҳо ҳамчун фарзандони барӯманди давру замони худ, балки чун меъморони руҳу тафаккури наслҳои оянда эътироф мешаванд. Устод Садриддин Айнӣ, сардафтари адабиёти муосири тоҷик аз ҷумлаи чунин симоҳои дурахшон аст, ки тамоми ҳаёт ва эҷодиёти худро ба хизмати халқу Ватан ва муҳимтар аз ҳама, ба пирӯзии инқилоби маданӣ дар сарзамини тоҷикон бахшидааст.

Заминаҳои таърихӣ ва рисолати Инқилоби мадании Айнӣ

Профессор Саймумин Ятимов дар мақола таъкид мекунад, ки барои дарки амиқи нақши Устод Айнӣ дар инқилоби маданӣ, пеш аз ҳама, бояд ба шароити мураккаби иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангие, ки Айнӣ дар он зиндагӣ ва эҷод мекард, таваҷҷуҳ намуд. Ин давра, яъне охири асри XIX ва нимаи аввали асри XX барои мардуми тоҷик даврони таҳаввулоти бузург, бархӯрди тамаддунҳо ва мубориза барои ҳастии миллӣ буд. Аморати Бухоро, ки замоне маркази илму фарҳанг маҳсуб мешуд, дар ин давра ба гирдоби ҷаҳолату хурофот ва ақибмондагии иқтисодию иҷтимоӣ фурӯ рафта буд. Маориф дар сатҳи пасттарин қарор дошт ва аксарияти кулли мардум аз савод бебаҳра буданд. Дар чунин шароит, ба андешаи профессор Ятимов, Устод Айнӣ ҳамчун фарзанди бедордили миллат наметавонист канор истода, ин вазъи ногуворро бетарафона мушоҳида намояд.

Рисолати асосие, ки Айнӣ дар назди худ гузошт ва тамоми неруи ақлонию ҷисмонии худро ба он равона намуд, ин тарғиби зарурати илму донишандӯзӣ, маърифатноксозии саросарии аҳолӣ ва ташвиқи оммаи мардум барои расидан ба истиқлоли фикриву руҳӣ буд. Профессор Ятимов ин нуктаро махсус таъкид менамояд, ки Айнӣ инқилоби маданиро на танҳо ҳамчун як маъракаи саводноккунӣ, балки ҳамчун раванди амиқи тағйири тафаккур, бедорсозии шуури миллӣ ва дар ниҳоят ҳамчун заминаи мустаҳкам барои таъсис, рушд ва пойдории давлати миллии тоҷикон медонист. Аз ин рӯ, инқилоби маданӣ дар фаҳмиши Айнӣ як мафҳуми фарогир буда, ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти ҷомеа – аз маорифу забон то адабиёту санъат ва аз худшиносии миллӣ то сохтори давлатдориро дар бар мегирифт. Муаллифи мақола бар он аст, ки Айнӣ бо дарки дурусти вазъият ва бо пешбинии ояндаи миллат инқилоби маданиро шарти аввалиндараҷаи наҷоти миллат аз вартаи нестӣ ва ворид шудани он ба арсаи тамаддуни ҷаҳонӣ меҳисобид.

Устод Айнӣ – пешво ва муҳаррики Инқилоби маданӣ

Дар таҳлили профессор Ятимов, шахсияти Устод Айнӣ ҳамчун пешвои воқеӣ ва муҳаррики асосии инқилоби маданӣ дар Тоҷикистон ба таври возеҳ тасвир шудааст. Айнӣ на танҳо бо сухан, балки бештар бо амал ва бо намунаи ибрати шахсии худ мардумро ба сӯи нур ва маърифат ҳидоят мекард. Фаъолияти ӯ дар ин ҷода бисёрҷанба ва фарогир буд.

Яке аз самтҳои муҳимтарини фаъолияти Айнӣ, ки профессор Ятимов ба он таваҷҷуҳи хосса зоҳир мекунад, ин муборизаи ӯ барои ислоҳоти маориф ва таъсиси мактабҳои нав буд. Айнӣ хуб дарк мекард, ки бе тағйири куллӣ дар низоми таълиму тарбия ва бе дастрасии оммаи васеи мардум ба савод ҳеҷ гуна пешрафти иҷтимоию фарҳангӣ имконпазир нест. Аз ин рӯ, ӯ бо тамоми ҳастӣ барои кушодани мактабҳои усули ҷадид, ки дар онҳо дар баробари улуми динӣ илмҳои дунявӣ низ таълим дода мешуданд, талош меварзид. Таълифи китобҳои дарсӣ, аз ҷумла «Таҳзибуссибён» яке аз қадамҳои нахустини ӯ дар ин роҳ буд.

Самти дигари муҳими фаъолияти Айнӣ, ки дар мақолаи профессор Ятимов мавриди таҳлил қарор гирифтааст, ин муборизаи беамони ӯ алайҳи ҷаҳолату хурофот, боқимондаҳои урфу одатҳои зараровари феодалӣ ва мутаассибии динӣ мебошад. Айнӣ бо далелҳои раднопазир ва бо забони содаву фаҳмо ба мардум нишон медод, ки чӣ гуна ин зуҳуроти манфӣ садди роҳи пешрафти ҷомеа мегарданд ва миллатро дар ҳолати ақибмондагӣ нигоҳ медоранд. Асарҳои публитсистии ӯ, ки дар матбуоти давр чоп мешуданд, дар бедор кардани афкори ҷамъиятӣ нақши муассир бозиданд.

Профессор Ятимов инчунин ба нақши Айнӣ ҳамчун бунёдгузори адабиёти навини тоҷик ва истифодаи адабиёт ба ҳайси василаи тавонои тарғиби идеяҳои инқилоби маданӣ таваҷҷуҳ мекунад. Асарҳои бадеии Айнӣ, аз қабили «Одина«, «Дохунда», «Марги судхӯр», «Ёддоштҳо» ва ғайра на танҳо оинаи ҳаёти пурталотуми он давра, балки даъватномае буданд ба сӯи озодӣ, маърифат ва адолати иҷтимоӣ. Қаҳрамонони асарҳои Айнӣ, ки аксаран аз байни мардуми одӣ бархостаанд, дар ҷустуҷӯи ҳақиқат ва зиндагии беҳтар мебошанд ва бо ин роҳ хонандагонро ба андеша кардан ва ба хулосаҳои дуруст омадан водор месозанд.

Моҳияти фалсафӣ ва идеологии Инқилоби мадании Айнӣ

Таҳлили профессор Ятимов нишон медиҳад, ки инқилоби мадании Айнӣ на танҳо ҳаракати рӯякӣ барои саводноккунӣ, балки раванди амиқи фалсафӣ ва идеологӣ буд, ки ба тағйири тафаккур ва ҷаҳонбинии мардум нигаронида шуда буд. Айнӣ мекӯшид, ки дар шуури ҳамватанони худ идеяҳои гуманизм, ватандӯстӣ, эътиқод ба қудрати ақлу хирад ва зарурати пешрафти илмиву техникиро ҷой кунад.

Ба андешаи профессор Ятимов, яке аз рукнҳои асосии фалсафаи инқилоби мадании Айнӣ- ин эҳё ва таҳкими худшиносии миллӣ буд. Айнӣ бо таҳқиқоти илмии худ дар соҳаи таърих ва адабиёти классикии тоҷику форс исбот намуд, ки миллати тоҷик дорои тамаддуни қадимӣ ва мероси бойи фарҳангӣ мебошад. Ин кор барои баланд бардоштани руҳияи миллӣ ва эҳсоси ифтихор аз гузаштаи худ дар байни мардум аҳамияти калон дошт. Айнӣ таъкид мекард, ки танҳо миллате, ки таърихи худро медонад ва ба мероси худ арҷ мегузорад, метавонад ояндаи дурахшон дошта бошад.

Профессор Ятимов инчунин ба муборизаи Айнӣ барои тозагии забони тоҷикӣ ва рушди он ҳамчун забони давлатӣ ва илмӣ таваҷҷуҳ мекунад. Айнӣ дарк мекард, ки забон яке аз унсурҳои муҳимтарини ҳувияти миллӣ ва воситаи асосии интиқоли донишу фарҳанг мебошад. Аз ин рӯ, ӯ барои аз байн бурдани унсурҳои бегона ва архаизмҳо аз забони тоҷикӣ, ғанӣ гардонидани таркиби луғавии он ва мутобиқ сохтани он ба талаботи замони нав талошҳои зиёд ба харҷ дод.

Муаллифи мақола менависад, ки Айнӣ дар баробари тарғиби идеяҳои пешқадами замони худ ҳамзамон муборизаи оштинопазир алайҳи идеологияҳои зараровар ва бегонаро пеш мебурд. Ӯ мардумро аз хатари пайравӣ ба ҷараёнҳои иртиҷоӣ ва хурофотӣ, ки ба ваҳдати миллӣ ва пешрафти ҷомеа таҳдид мекарданд, огоҳ месохт. Ин мавқеи принсипиалии Айнӣ дар шароити имрӯза, ки ҷаҳон бо хатарҳои нави идеологӣ, аз ҷумла экстремизму терроризм рӯ ба рӯ шудааст, аҳамияти хосса пайдо мекунад.

Муборизаҳо ва муқовиматҳо дар роҳи Инқилоби маданӣ

Профессор Ятимов дар таҳлили худ воқеъбинона нишон медиҳад, ки роҳи инқилоби маданӣ, ки Устод Айнӣ пеш гирифта буд, роҳи ҳамвору осон набуд. Баръакс, он пур аз чолишҳо, муқовиматҳо ва хатарҳои ҷонӣ буд. Айнӣ ва ҳаммаслакони ӯ маҷбур буданд, ки дар як вақт дар чандин ҷабҳа мубориза баранд.

Яке аз муқовиматҳои асосӣ аз ҷониби неруҳои консервативӣ ва мутаассибони динӣ амалӣ мешуд, ки онҳо ҳар гуна навоварӣ ва тағйиротро дар ҳаёти ҷомеа ҳамчун таҳдид ба мавқеи худ ва арзишҳои анъанавӣ қабул мекарданд. Онҳо бо ҳар роҳу восита кӯшиш мекарданд, ки ба фаъолияти маорифпарваронаи Айнӣ ва ҷонибдоронаш монеъ шаванд, онҳоро ба куфру бединӣ айбдор кунанд ва дар байни мардум нисбат ба онҳо бадбинӣ эҷод намоянд. Таъқибу зиндон ва ҳатто таҳдиди қатл аз ҷумлаи воситаҳое буданд, ки ин неруҳо алайҳи Айнӣ истифода мебурданд.

Муаллифи мақола таъкид менамояд, ки сарфи назар аз ҳамаи ин муқовиматҳо Устод Айнӣ аз роҳи интихобкардаи худ барнагашт ва бо иродаи қавӣ ва фидокории беназир муборизаро барои пирӯзии инқилоби маданӣ идома дод. Ин устуворӣ ва ҷоннисории ӯ имрӯз низ барои мо намунаи ибрат аст.

Мероси Инқилоби мадании Айнӣ ва аҳамияти он дар замони муосир

Яке аз хулосаҳои марказии таҳлили профессор Ятимов ин аст, ки мероси инқилоби мадании Устод Айнӣ на танҳо арзиши таърихӣ дорад, балки барои ҳалли мушкилот ва хатарҳои имрӯзаи ҷомеаи Тоҷикистон аҳамияти фавқулода муҳим ва саривақтӣ касб мекунад. Муаллиф бо нигаронии амиқ таъкид менамояд, ки мутаассифона, дар шароити кунунӣ раванди ташаккули мафкураи қисме аз насли ҷавон ба самти «инкори баръакс» рафта, «буҳрони хавфноктар аз замони Айнӣ»-ро ба миён овардааст. Пайдоиш ва густариши ҷаҳонбинӣ ва идеологияи хурофотӣ, ташаккули созмонҳои экстремистиву террористӣ ва тамоюлҳои хатарзои онҳо барои давлати миллӣ ва ваҳдати ҷомеа таҳдидҳои ҷиддӣ эҷод намудаанд.

Дар чунин вазъият, ба ақидаи профессор Ятимов, муроҷиат ба мероси маънавии Устод Айнӣ ва идомаи рисолати инқилоби мадании ӯ зарурати ҳаётӣ мебошад. Идеяҳои Айнӣ дар бораи аҳамияти илму дониш, зарурати тафаккури интиқодӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва дунявӣ, мубориза бар зидди ҷаҳолату хурофот ва ифротгароӣ имрӯз низ мисли сад сол пеш аҳамияти худро гум накардаанд. Баръакс, дар шароити ҷаҳонишавӣ ва бархӯрди тамаддунҳо ин идеяҳо барои ҳифзи ҳувияти миллӣ, таъмини амнияти фикрӣ ва рушди устувори ҷомеа нақши калидӣ доранд.

Профессор Ятимов даъват менамояд, ки зиёиёни имрӯза, адибон, олимон ва омӯзгорон бояд аз Устод Айнӣ ибрат гирифта, дар ҷодаи маърифатноксозии ҷомеа, тарбияи насли наврас дар руҳияи ватандӯстӣ, худшиносӣ ва эҳтиром ба қонун фаъолона иштирок намоянд. Ба таъбири муаллиф, имрӯз адабиёту фарҳанг ниёз ба «Рустами дунёи сухан» доранд, ки бо эҷоди асарҳои баландмазмун ва образҳои бадеии муассир ба ҳимояи сохти давлатдории дунявӣ ва миллӣ бархезанд.

Вазифаҳои адабиёт ва фарҳанг дар идомаи Инқилоби маданӣ

Дар идомаи андешаҳои худ профессор Ятимов ба таври мушаххас ба вазифаҳои адабиёт ва фарҳанг дар шароити кунунӣ барои идомаи инқилоби маданӣ ва муқовимат бо таҳдидҳои идеологӣ дахл мекунад. Ӯ таъкид менамояд, ки адабиёт ва санъат бояд ба неруи тавонои маънавӣ табдил ёбанд, то дар шуури мардум, бахусус ҷавонон иммунитети қавӣ бар зидди идеяҳои бегона ва ифротгароӣ эҷод намоянд.

Ба ақидаи муаллиф, мақсади асосии адабиёти имрӯз бояд аз эҷоди асарҳое иборат бошад, ки дар онҳо қаҳрамонони мусбат, шахсиятҳои дорои ҷаҳонбинии солим, ватандӯст ва созанда тасвир карда шаванд. Ин гуна асарҳо бояд ҷавононро ба пайравӣ аз намунаҳои ибратбахш ҳидоят намуда, дар замири онҳо ҳисси масъулиятшиносӣ нисбат ба тақдири Ватан ва миллатро бедор созанд. Публитсистика, очерк, қисса, роман, драматургия ва синамо бояд дар ин самт нақши фаъол бозанд.

Профессор Ятимов инчунин ба зарурати бозсозии руҳ, эҳтиром гузоштан ва афзалият бахшидан ба арзишҳои миллӣ дар муқобили ҳама гуна равияҳои хурофотӣ, бегонапарастӣ ва ифротгароӣ ишора мекунад. Адабиёт ва фарҳанг бояд дар ин раванд нақши пешбаранда дошта, ба мардум кумак расонанд, ки моҳияти аслии арзишҳои миллиро дарк намоянд ва онҳоро аз таҳрифот ва суиистифода эмин нигоҳ доранд.

Муаллиф бо ишора ба ҷонфидоиҳои Устод Садриддин Айнӣ, ки сад сол қабл роҳбарии инқилоби мадании тоҷикро ба уҳда гирифта, дар он пирӯз гашта буд, таъкид менамояд, ки имрӯз низ бояд бо ҳамон руҳия ва азму ирода барои ҳифзи дастовардҳои истиқлолият ва пешгирӣ аз хатарҳое, ки ба ояндаи миллат таҳдид мекунанд, талош варзид, то «бори дигар ҷаҳонро ба бад наспарем» ва «ангуштнамои таърих нагардем».

Дар фарҷоми таҳлил профессор Саймумин Ятимов ба хулосае меояд, ки шахсият ва мероси Устод Садриддин Айнӣ, бахусус нақши ӯ дар инқилоби маданӣ барои ҷомеаи имрӯзаи Тоҷикистон аҳамияти бебаҳо дорад. Айнӣ на танҳо ҳамчун адиб ва олим, балки ҳамчун мутафаккири бузург ва стратеге шинохта мешавад, ки роҳи наҷот ва рушди миллатро дар маърифат, худшиносӣ ва ваҳдат медид.

Муаллифи мақола бори дигар таъкид менамояд, ки мубориза барои пирӯзии ниҳоии инқилоби маданӣ, яъне расидан ба истиқлоли комили фикриву руҳӣ ва бунёди ҷомеаи пешрафтаву мутамаддин то ҳол идома дорад. Хатар ва таҳдидҳои нав пайдо шудаанд, ки муқовимат бо онҳо аз ҳар фарди ҷомеа, бахусус зиёиён ва аҳли қалам масъулияти баланд ва талоши бештарро тақозо мекунад.

Ин таҳлил даъватест ба ҳушёрии миллӣ, ба таҳкими пояҳои давлатдории дунявӣ ва ба муборизаи оштинопазир бар зидди ҳар гуна зуҳуроти ифротгароӣ ва ҷаҳолат, ки ба рушди маънавии ҷомеа халал мерасонанд.

Мероси Айнӣ бояд ҳамчун машъали фурӯзон роҳи имрӯзу ояндаи миллатро равшан созад.

 Файзиддин РАҶАБАЛИЕВ,
устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон