Паёми Президенти Тоҷикистон ва эҳёи тамаддуни ориёӣ: заминаҳои таърихӣ, моҳият ва зарурати он барои имрӯз

ДУШАНБЕ, 20.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» 16 декабри соли равон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дарки амиқи масъулияти таърихӣ дар назди миллат ва бо нигоҳи дурбинона ба сарнавишти маънавии давлатдории тоҷикон, масъалаи таъсиси Конуни махсус ё Маркази тамаддуни ориёӣ дар пойтахти ҷумҳурӣ — шаҳри Душанберо ҳамчун иқдоми бунёдӣ, сарнавиштсоз ва дорои аҳамияти стратегии миллӣ ва умумибашарӣ матраҳ намуданд. Ин ташаббус на танҳо як пешниҳод дар доираи сиёсати фарҳангӣ, балки баёнгари иродаи огоҳонаи давлат барои барқарорсозии хотираи таърихӣ, таҳкими худшиносиву худогоҳии миллӣ ва муаррифии Тоҷикистон ҳамчун вориси тамаддуни куҳани ориёӣ дар фазои тамаддунии ҷаҳони муосир мебошад. Сарвари давлат бо таъкиди зарурати омӯзиши низомманд, илмӣ ва институтсионалии тамаддуни ориёӣ бар он ишора намуданд, ки таърих танҳо маҷмуи воқеаҳои гузашта нест, балки пояи ҳастии миллат, сарчашмаи ҳувият ва меъёри шинохти ҷойгоҳи он дар ҷаҳони муосир аст.

— Ин иқдом дар заминаи таърихи тӯлонии давлатдорӣ ва фарҳангсозии тоҷикон маънии амиқтар касб мекунад. Миллати тоҷик ҳамчун яке аз қадимтарин миллатҳои минтақа, дорои таърихи беш аз шаш ҳазор сол, дар тӯли асрҳо на танҳо ҳифзкунандаи суннатҳои фарҳангӣ, балки офарандаи арзишҳои тамаддунӣ, илмӣ ва ахлоқӣ будааст. Тамаддуни ориёӣ дар ин раванд ҳамчун низоми мукаммали тафаккур, ҷаҳонбинӣ ва инсонмеҳварӣ ташаккул ёфта, дар худ мафҳумҳои адолат, хирад, масъулият ва эҳтиром ба ҳаётро таҷассум намудааст. Аз ҳамин ҷост, ки масъалаи тамаддуни ориёӣ барои тоҷикон танҳо мавзуи омӯзиши таърихӣ нест, балки пояи худшиносии миллӣ ва ҳастии маънавии миллат ба шумор меравад.

Таъсиси Конуни махсус ё Маркази тамаддуни ориёӣ метавонад ба як фазои мутамаркази илмӣ-таҳқиқотӣ, фалсафӣ ва маърифатӣ табдил ёбад, ки дар он таърихи куҳан на ҳамчун ривояти сиёсишуда, балки ҳамчун воқеияти илмӣ ва таҷрибаи зиндаи инсоният таҳлил гардад. Чунин ниҳод имконият фароҳам меорад, ки тамаддуни ориёӣ бо усулҳои муосири илмӣ омӯзиш ёфта, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун давлати дорои тамаддуни бузург, ҷаҳонбинии инсонмеҳвар ва саҳми воқеӣ дар ташаккули фарҳанги умумибашарӣ муаррифӣ шавад. Ин иқдом махсусан дар шароите муҳим аст, ки таҳти таъсири бархе равандҳои сиёсишуда ва кӯшишҳои ошкору пинҳони таҳрифгароёнаи таърихи куҳани миллати тоҷик, саҳми воқеии он дар тамаддуни ҷаҳонӣ гоҳе нодида гирифта мешавад ё ба таври ғаразнок бозтафсир мегардад.

Маҳз дар ҳамин замина зарурати навиштани мақолаи мазкур ба миён меояд. Ин мақола талошест барои посухи илмӣ, асоснок ва фалсафӣ ба чолишҳои гуфташуда, барои шарҳи моҳияти тамаддуни ориёӣ ҳамчун пояи худогоҳии миллӣ ва барои нишон додани он ки эҳёи огоҳонаи ин мерос на амали эҳсосӣ ё гузаштагироёна, балки интихоби стратегии ҷомеа дар роҳи ҳифзи ҳувият, таҳкими ваҳдат ва ояндасозӣ мебошад. Навиштани чунин мақола ҳамзамон як рисолати илмӣ ва шаҳрвандӣ аст, зеро он ҷомеаро ба дарки амиқи таърих, масъулияти имрӯз ва уфуқҳои фардо раҳнамоӣ мекунад.

Дар ин тасаввур, Душанбе танҳо пойтахти сиёсӣ нест, балки ба маркази рамзии пайванди гузаштаи ҳазорсола бо имрӯз ва оянда табдил меёбад — маконе, ки дар он хиради бостонии ориёӣ бо тафаккури муосир ҳамнафас гардида, миллати тоҷик худро на танҳо ҳамчун соҳиби таърихи куҳан, балки ҳамчун эҷодгари маъно, арзиш ва паёми ахлоқӣ барои ҷаҳони муосир муаррифӣ менамояд. Оғози ин мақола, ба ҳамин маъно, даъват ба андеша, худшиносӣ ва масъулият аст — даъвате, ки аз умқи таърихи ҳазорсола бармеояд ва ба ояндаи пурмаънои миллат ва инсоният нигаронида шудааст.

Алайҳи даъвои баъзе нотавонбинон таҳлили таърихии тамаддуни ориёиро аз таърифи он шуруъ менамоям, ки онро чунин баён намудан мумкин аст:

Тамаддуни ориёӣ — маҷмуи ҳамоҳанги арзишҳои таърихӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ, ахлоқӣ ва фалсафиест, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо дар сарзаминҳои ориёинишин ташаккул ёфта, ҷаҳонбинии инсонмеҳвар ва хирадгаро, меъёрҳои адолат, масъулияти иҷтимоӣ ва эҳтиром ба табиатро ба вуҷуд овардааст. Он таҷрибаи давлатдорӣ, фарҳангсозӣ ва маърифатпарварии мардумони куҳанбунёд, аз ҷумла миллати тоҷикро фаро гирифта, ҳамчун яке аз сарчашмаҳои муҳими ташаккули тамаддуни умумибашарӣ шинохта мешавад.

Тамаддуни ориёӣ ҳамчун яке аз пояҳои аслии ташаккули фарҳангӣ, маънавӣ ва зеҳнии башарият, на танҳо як падидаи таърихӣ, балки ҷараёни зиндаи тафаккур аст, ки аз умқи ҳазорсолаҳо то замони муосир идома меёбад. Он дар худ ҳам таърихи инсониятро инъикос мекунад, ҳам меъёрҳои ахлоқию иҷтимоиро ташаккул додааст ва ҳам имрӯз метавонад ҳамчун роҳнамо барои ҷомеаи муосир хизмат намояд. Тамаддуни ориёӣ пеш аз ҳама ҷаҳонбиниест, ки инсонро дар маркази ҳастӣ қарор медиҳад, масъулияти ӯро дар назди ҷомеа, табиат ва оянда таъкид менамояд ва зиндагиро ҳамчун ҳамоҳангии ақл, виҷдон ва амал мефаҳмонад.

Давоми солҳои таърих бисёр тамаддунҳо зуҳур карданд, рушд ёфтанд ва нопадид шуданд, аммо тамаддуни ориёӣ ба шарофати амиқии фалсафӣ, устувории ахлоқӣ ва қобилияти мутобиқшавӣ ба шароити гуногуни замон тавонист на танҳо боқӣ монад, балки ба тамаддунҳои дигар таъсир расонад. Аз ин рӯ, омӯзиши он танҳо бозгашт ба гузашта нест, балки кӯшиши дарк намудани манбаъҳои маънавиест, ки имрӯз низ метавонанд ҷомеаро аз буҳронҳои ахлоқӣ, фарҳангӣ ва ҳувиятӣ раҳо созанд.

Таърихи тамаддуни ориёӣ аз марҳилаҳое иборат аст, ки дар онҳо инсон ҳамчун офарандаи фарҳанг ва давлатдорӣ зуҳур мекунад. Ин раванд дар сарзаминҳои васеи Осиёи Марказӣ, Бохтар, Суғд, Хоразм ва минтақаҳои ҳамҷавор сурат гирифта, дар он ҷо нахустин шаклҳои муташаккили ҷомеа, муносибатҳои иҷтимоӣ, қонунҳои ахлоқӣ ва рамзҳои фарҳангӣ ба вуҷуд омаданд. Ин сарзаминҳо на танҳо макони зист, балки муҳити зеҳние буданд, ки дар он тафаккури инсонӣ ба сатҳи нави худшиносӣ расид.

Мафҳуми «ориёӣ» дар асли худ маънои ахлоқӣ дорад. Он бештар аз як нишондиҳандаи қавмӣ ё ҷуғрофӣ, рамзи инсонест, ки бо хирад, ростқавлӣ ва озодагӣ зиндагӣ мекунад. Дар сарчашмаҳои бостонӣ ин мафҳум ба инсонҳое нисбат дода мешавад, ки худро масъули тартиби ҷаҳон, адолат ва ҳифзи некуӣ медонанд. Аз ҳамин ҷост, ки тамаддуни ориёӣ пеш аз ҳама тамаддуни ахлоқист, ки қонуни асосии он на зӯр, балки ақл ва виҷдон мебошад.

Дар маркази ин тамаддун ҷаҳонбиние қарор дорад, ки ҳастиро ҳамчун майдони муборизаи неку бад, равшанӣ ва торикӣ, созандагӣ ва вайронкорӣ мешиносад. Аммо ин мубориза на танҳо дар берун, балки пеш аз ҳама дар даруни инсон сурат мегирад. Инсон бо интихоби худ, бо андеша, гуфтор ва рафтораш муайян мекунад, ки ба кадом ҷониб хоҳад истод. Маҳз ҳамин масъулияти шахсӣ яке аз муҳимтарин дастовардҳои фалсафии тамаддуни ориёист.

Бо гузашти асрҳо, ин ҷаҳонбинӣ дар шаклҳои гуногун таҷассум ёфт: дар ойинҳо, анъанаҳо, забон, санъат ва давлатдорӣ. «Авесто» ҳамчун матни марказии ин тамаддун на танҳо китоби динӣ, балки энсиклопедияи ахлоқӣ ва иҷтимоӣ мебошад, ки дар он муносибати инсон бо худ, бо ҷомеа ва бо табиат ба таври мукаммал баён шудааст. Дар ин ҷаҳонбинӣ табиат муқаддас аст, зеро он манбаи ҳаёт ва некуӣ мебошад, ва инсон вазифадор аст онро ҳифз ва обод намояд.

Тамаддуни ориёӣ дар раванди таърих на як бор бо чолишҳо рӯ ба рӯ шудааст. Ҳамлаҳо, муҳоҷиратҳо, тағйироти сиёсӣ ва фарҳангӣ борҳо кӯшиш карданд, ки ин низоми арзиширо заиф созанд, аммо он ба шарофати решаҳои амиқи маънавӣ ва қобилияти ҳамгироӣ бо дигар фарҳангҳо зинда монд. Ин қобилият нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ на як қолаби баста, балки як низоми кушодаи тафаккур аст, ки метавонад бо ҷаҳони тағйирёбанда ҳамқадам бошад.

Дар замони муосир, ки инсоният бо буҳронҳои ахлоқӣ, экологӣ ва ҳувиятӣ рӯ ба рӯ шудааст, бозгашт ба арзишҳои аслии тамаддуни ориёӣ аҳамияти хос пайдо мекунад. Ин бозгашт маънои рад кардани пешрафти техникӣ ё илмиро надорад, балки баръакс, даъват ба ҳамоҳангсозии пешрафти моддӣ бо масъулияти маънавӣ мебошад. Ҷомеае, ки танҳо ба истеъмол ва манфиати кӯтоҳмуддат такя мекунад, наметавонад устувор бошад, дар ҳоле ки тамаддуни ориёӣ ҳамеша устувориро дар тавозуни ақл, ахлоқ ва амал медид.

Барои ҷомеаи имрӯзаи мо, ки дар ҷараёни ҷаҳонишавӣ қарор дорад, ин тамаддун метавонад ҳамчун пояи худшиносӣ хизмат кунад. Худшиносӣ на маънои инзиво, балки дарки ҷойгоҳи худ дар ҷаҳони муосир аст. Омӯзиши мероси ориёӣ имкон медиҳад, ки мо худро ҳамчун идомадиҳандагони як суннати бузурги фарҳангӣ эҳсос кунем ва ҳамзамон бо дигар тамаддунҳо ба гуфтугӯи баробар ворид шавем.

Агар ба умқи таърих назар афканем, мебинем, ки тамаддуни ориёӣ дар заминаи робитаи мустақими инсон бо муҳити атроф ташаккул ёфтааст. Ин робита на истеъмолгароёна, балки масъулиятнок буд. Инсон худро қисми табиат мешуморид, на ҳокими мутлақи он. Маҳз ҳамин ҷаҳонбинӣ буд, ки дар сарзаминҳои ориёинашин фарҳанги кишоварзӣ, обёрӣ, шаҳрсозӣ ва ҳамзистии иҷтимоиро ба вуҷуд овард. Дар ин раванд инсон омӯхт, ки барои бақои худ бояд на танҳо бо табиат мубориза барад, балки онро бифаҳмад ва бо он созиш кунад.

Таърихи бостонии ориёиён нишон медиҳад, ки ташаккули ҷомеа бар пояи хешутаборӣ тадриҷан ба сохторҳои мураккабтари иҷтимоӣ табдил ёфт. Аз ин ҷо зарурати қонун, меъёр ва низоми ахлоқӣ ба миён омад. Аммо қонун дар фаҳмиши ориёӣ танҳо маҷмуи фармонҳо набуд; он ифодаи адолати космӣ ба шумор мерафт. Адолат ҳамчун тавозуни байни инсон, ҷомеа ва олам дарк мешуд. Ҳар амале, ки ин тавозунро мешикаст, на танҳо хилофи қонун, балки хилофи тартиби ҳастӣ ҳисобида мешуд.

Дар чунин замина давлатдорӣ низ шакл гирифт. Давлат дар тамаддуни ориёӣ пеш аз ҳама василаи ҳифзи адолат ва тартибот буд, на абзори зулм. Ҳоким бояд намунаи ахлоқ, хирад ва масъулият мебуд. Ин андеша дертар дар осори адабии классикӣ, аз ҷумла дар анъанаи подшоҳи одил, ба таври равшан инъикос ёфт. Ин идеал нишон медиҳад, ки қудрат танҳо дар мавриде қонуният пайдо мекунад, ки бо адолат ва виҷдон пайваст бошад.

Забон дар тамаддуни ориёӣ на танҳо воситаи муошират, балки ойинаи тафаккур буд. Бо ташаккули забон мафҳумҳои ахлоқӣ, иҷтимоӣ ва фалсафӣ низ шакл гирифтанд. Калимаҳо танҳо номгузорӣ набуданд; онҳо рамзҳои маъноӣ буданд, ки ҷаҳонбинии мардумро инъикос мекарданд. Аз ин рӯ, ҳифзи забон барои ориёиён ҳамеша ҳифзи ҳувият маънидод мешуд.

Бо густариши робитаҳои байнисарзаминӣ, тамаддуни ориёӣ ба дигар минтақаҳо таъсир расонд ва ҳамзамон аз онҳо таъсир пазируфт. Ин раванд ба ғанӣ гардидани фарҳанг, илм ва санъат мусоидат намуд. Аммо, новобаста ба ин ҳамгироӣ, пояҳои ахлоқии он тағйир наёфтанд. Андешаи нек, гуфтори нек ва рафтори нек ҳамчун меҳвари зиндагӣ боқӣ монданд ва ҷомеаро ба худтанзимкунӣ раҳнамоӣ мекарданд.

Ин пайдарпайӣ нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ як маҷмуи тасодуфии суннатҳо нест, балки низоми мукаммали фикрӣ мебошад. Он дар тӯли асрҳо худро таҷдид кардааст, аммо моҳияти худро аз даст надодааст. Маҳз ҳамин устувории дохилӣ сабаб гаштааст, ки имрӯз низ метавон аз он ҳамчун сарчашмаи маънавӣ истифода бурд.

Дар ҷаҳони имрӯза, ки суръати тағйирот аз имкони дарки ахлоқии инсон пеш гузаштааст, эҳтиёҷ ба чунин низоми арзишӣ бештар эҳсос мешавад. Технология метавонад зиндагиро осон кунад, аммо бидуни меъёрҳои ахлоқӣ он метавонад ба василаи вайронкорӣ табдил ёбад. Тамаддуни ориёӣ моро ҳушдор медиҳад, ки пешрафт бояд ҳамеша бо масъулият ҳамқадам бошад.

Ҷараёни таърих нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ тадриҷан ба марҳилае расид, ки дар он хирад ҳамчун неруи асосии танзими зиндагии инсон пазируфта шуд. Хирад дар ин фаҳмиш танҳо дониши назариявӣ набуд, балки қобилияти фарқ гузоштан байни некӣ ва бадӣ, адолат ва зулм, созандагӣ ва вайронкорӣ ба ҳисоб мерафт. Ин хирад инсонро водор мекард, ки пеш аз ҳар амал оқибати онро дар нисбати ҷомеа ва табиат бисанҷад. Маҳз ҳамин хусусият аст, ки тамаддуни ориёиро аз бисёр тамаддунҳои дигар фарқ мекунад, зеро дар он масъулияти ахлоқӣ ҳамеша болотар аз манфиати лаҳзаӣ қарор дошт.

Бо мурури замон, ин ҷаҳонбинӣ дар шаклҳои гуногуни фарҳангӣ таҷассум ёфт. Анъанаҳо, ойинҳо, ҷашнҳо ва суннатҳои иҷтимоӣ на танҳо ҷанбаи рамзӣ доштанд, балки вазифаи тарбиявӣ иҷро мекарданд. Онҳо инсонро аз кӯдакӣ ба эҳтиром ба ҳаққи дигарон, ба меҳнатдӯстӣ ва ба ҳамоҳангӣ бо ҷомеа одат медоданд. Дар чунин муҳит шахсият на ба таври тасодуфӣ, балки дар доираи як низоми арзишии муайян ташаккул меёфт.

Илм дар тамаддуни ориёӣ ҳамчун ҷустуҷӯи ҳақиқат арзёбӣ мешуд. Ин ҷустуҷӯ аз мушоҳидаи табиат оғоз ёфта, ба дарки қонунмандиҳои ҳастӣ мерасид. Гарчанде истилоҳоти муосири илмӣ вуҷуд надошт, аммо усули тафаккур, ки бар пояи таҷриба, мушоҳида ва хулосабарорӣ асос ёфта буд, ба таври возеҳ дида мешавад. Ин анъана дертар заминаи рушди илмҳои дақиқ, фалсафа ва тиб гардид.

Ҳамзамон санъат ҳамчун ифодаи эҳсос ва ҷаҳонбинии инсон нақши муҳим бозид. Мусиқӣ, меъморӣ, наққошӣ ва суханварӣ на танҳо зебоиро ифода мекарданд, балки ҷаҳонро ба инсон мефаҳмонданд. Санъат дар тамаддуни ориёӣ ҳамеша бо маъно пайваст буд ва ҳар шакли он кӯшиш мекард, ки байни зоҳир ва ботин пуле бунёд намояд.

Дар раванди таърих, тамаддуни ориёӣ бо тамаддунҳои дигар дучор омад, бо онҳо муколама кард ва аз онҳо унсурҳое пазируфт, ки бо моҳияти ахлоқии он созгор буданд. Ин раванд нишон медиҳад, ки ин тамаддун ба ҳеҷ ваҷҳ пӯшида набуд, балки қудрати ҷабби арзишҳои мусбатро дошт. Аммо ҳар чизе, ки бо пояҳои адолат ва хирад созгор набуд, тадриҷан канор гузошта мешуд.

Имрӯз, вақте ки ҷаҳони муосир бо мушкилоти печидаи иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ рӯ ба рӯ шудааст, бознигарии ин таҷрибаи таърихӣ аҳамияти нав пайдо мекунад. Ҷомеаҳои муосир аксаран байни пешрафти техникӣ ва камранг шудани арзишҳои маънавӣ дучори ихтилоф мегарданд. Дар чунин шароит, тамаддуни ориёӣ метавонад ҳамчун намунаи ҳамоҳангии рушди моддӣ ва камолоти маънавӣ хизмат кунад.

Барои ҷомеаи имрӯзаи мо, ки дар ҷустуҷӯи роҳи устувори рушд қарор дорад, ин мерос на танҳо манбаи ифтихори таърихӣ, балки дастури амал низ мебошад. Он моро водор мекунад, ки ба гузашта ҳамчун сарчашмаи таҷриба нигарем ва онро бо нигоҳи интиқодӣ, вале эҳтиромомез омӯзем. Танҳо дар ин маврид мо метавонем аз он неруи созанда бигирем ва онро ба шароити муосир мутобиқ созем.

Ин ҷараёни андеша тадриҷан ба дарке мерасонад, ки тамаддуни ориёӣ танҳо ба як давраи муайян тааллуқ надорад. Он як ҳолати тафаккур аст, ки метавонад дар ҳар замон ва ҳар ҷомеае, ки ба адолат, хирад ва масъулият арҷ мегузорад, зинда бошад. Аз ҳамин нуқта метавон ба дарки амиқтари робитаи тамаддуни ориёӣ бо масъулияти инсон дар назди ҷомеа ва табиат расид. Ин масъулият дар гузашта ҳамчун як қарзи ахлоқӣ пазируфта мешуд, ки инсон наметавонист аз он канорагирӣ кунад. Ҳар насл худро идомадиҳандаи насли пешин мешуморид ва медонист, ки амали имрӯзаш ба сарнавишти фардо таъсир мерасонад. Ин ҳисси пайвастагии замонҳо яке аз омилҳои асосии устувории тамаддуни ориёӣ гардид.

Дар ин ҷаҳонбинӣ таърих танҳо маҷмуи воқеаҳои гузашта нест, балки хотираи зиндаи таҷриба мебошад. Хотирае, ки ҷомеаро аз такрори иштибоҳҳо ҳифз мекунад ва ба он имкон медиҳад, ки роҳи худро бо дарки оқибатҳо интихоб намояд. Маҳз ҳамин муносибат ба таърих аст, ки имрӯз низ барои ҷомеаи муосир аҳамияти бузург дорад, зеро ҷаҳони муосир аксаран бо суръати баланд ба пеш ҳаракат мекунад, бе он ки ба дарсҳои гузашта таваҷҷуҳи кофӣ зоҳир намояд.

Тамаддуни ориёӣ инсонро ҳамчун мавҷуди фаъол мебинад, на тамошобини бетараф. Инсон дар ин фаҳмиш масъули тағйир додани олам ба сӯи беҳбудӣ мебошад. Аммо ин тағйирот бояд аз худи инсон оғоз гардад. Худтағйирдиҳӣ, худназоратӣ ва худтакмилдиҳӣ мафҳумҳоеанд, ки дар асли худ ба ҳамин тамаддун тааллуқ доранд. Бе онҳо ҳеҷ гуна ислоҳоти иҷтимоӣ пойдор шуда наметавонад.

Бо ин нигоҳ, ахлоқ на як маҷмуи қоидаҳои беруна, балки ҳолати дохилии инсон аст. Ҷомеае, ки дар он ахлоқ танҳо ба шакли қонун ё ҷазо маҳдуд мешавад, дер ё зуд ба буҳрон рӯ ба рӯ мегардад. Дар ҳоле ки тамаддуни ориёӣ мекӯшид ахлоқро ба як одати ботинӣ табдил диҳад, то инсон худ аз худ ба роҳи некуӣ гароиш ёбад. Ин равиш имрӯз низ метавонад ҳамчун пояи таҳкими ҷомеаи шаҳрвандӣ хизмат кунад.

Муносибат ба табиат дар ин ҷаҳонбинӣ аҳамияти вижа дошт. Табиат на танҳо манбаи захираҳо, балки шарики зиндагии инсон дониста мешуд. Инсон ҳақ надошт онро беандеша хароб кунад, зеро ҳар амали вай оқибати ахлоқӣ дошт. Имрӯз, дар шароите ки инсоният бо буҳрони глобалии экологӣ рӯ ба рӯ шудааст, ин андешаҳо аҳамияти нав касб мекунанд. Тамаддуни ориёӣ моро ба он даъват мекунад, ки рушди иқтисодӣ ва ҳифзи муҳити зистро ҳамчун ду ҷанбаи ҷудонашавандаи як раванд дарк намоем.

Дар раванди ҷаҳонишавӣ, ки фарҳангҳо бо ҳам бархӯрд мекунанд ва ҳувиятҳо зери фишор қарор мегиранд, масъалаи худшиносӣ боз ҳам мураккабтар мегардад. Тамаддуни ориёӣ метавонад дар ин раванд ҳамчун пояи устувори ҳувият хизмат кунад, зеро он худшиносиро бо таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром ба дигарон пайваст мекунад. Ин худшиносӣ дигаронро рад намекунад, балки бо онҳо ба муколамаи созанда ворид мешавад.

Аз ин ҷост, ки эҳёи огоҳонаи арзишҳои ориёӣ на бозгашт ба гузаштаи идеализатсияшуда, балки як амали эҷодии муосир аст. Ин эҳё маънои мутобиқсозии мероси маънавиро ба шароити нави иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ дорад. Ҷомеае, ки қодир аст чунин мутобиқсозиро анҷом диҳад, на танҳо ҳувияти худро ҳифз мекунад, балки ба рушди умумибашарӣ низ саҳм мегузорад.

Ин ҷараёни андеша моро тадриҷан ба хулосае мерасонад, ки тамаддуни ориёӣ имрӯз метавонад ҳамчун манбаи илҳом барои сохтани ҷомеаи одил, масъулиятнок ва устувор хизмат намояд. Ҷомеае, ки дар он инсон на восита, балки ҳадаф аст, ва аз ҳамин манзари фалсафӣ метавон ба масъалаи давлатдорӣ ва низоми иҷтимоӣ дар тамаддуни ориёӣ нигарист. Давлат дар ин ҷаҳонбинӣ танҳо сохтори идорӣ набуд, балки ифодаи иродаи ахлоқии ҷомеа маҳсуб меёфт. Қонуният аз қудрат боло меистод ва ҳокимият танҳо дар ҳоле маънии ҳақиқӣ пайдо мекард, ки ба адолат, хирад ва масъулият такя намояд. Ин андеша дар тӯли таърих ҳамчун меъёри ноаёни арзёбии ҳокимон амал мекард ва ҷомеа тавассути хотираи фарҳангии худ онро ҳифз менамуд.

Муносибати шахс ва давлат дар ин низом бар пояи эътимод ва уҳдадорӣ бунёд мешуд. Инсон худро танҳо фармонбардор намедид, балки шарики масъули тартиботи умумӣ мешуморид. Маҳз ҳамин эҳсоси шарикӣ буд, ки ба ташаккули суботи иҷтимоӣ мусоидат мекард. Ҷомеае, ки дар он ҳар фард худро дар сарнавишти умумӣ саҳмдор эҳсос мекунад, ба осонӣ ба ихтилоф ва парокандагӣ гирифтор намешавад.

Дар ин замина адолати иҷтимоӣ на ҳамчун шиор, балки ҳамчун тарзи зиндагӣ фаҳмида мешуд. Нобаробарӣ танҳо дар сурате қобили қабул шуморида мешуд, ки он бо масъулият ва хидмат ба ҷомеа тавозун ёбад. Сарват, дониш ё қудрат бояд ба нафъи умум истифода мешуданд. Ин меъёр имрӯз низ метавонад ҳамчун асоси ахлоқии сиёсати иҷтимоӣ хизмат кунад, махсусан дар шароите ки тафовутҳои иҷтимоӣ дар бисёр ҷомеаҳо афзоиш меёбанд.

Бо гузашти асрҳо, ин ҷаҳонбинӣ дар зеҳни мардум ҳамчун меъёри арзёбии воқеият боқӣ монд. Ҳатто дар давраҳое, ки сохторҳои сиёсӣ тағйир меёфтанд, идеали адолат ва ҳокими хирадманд аз байн нарафт. Он дар шакли ривоятҳо, адабиёт ва анъанаҳо зинда монд ва ҳамчун қутбнамо барои наслҳои баъдӣ хизмат кард.

Дар ҷаҳони муосир, ки давлатдорӣ бо мушкилоти нави идорӣ, технологӣ ва иҷтимоӣ рӯ ба рӯ шудааст, баргашт ба чунин меъёрҳои арзишӣ метавонад аҳамияти амалии бузург дошта бошад. Технология метавонад равандҳоро самаранок созад, аммо наметавонад ҷойгузини ахлоқ гардад. Бе пояи маънавӣ, ҳар низоми пешрафта низ осебпазир хоҳад буд.

Аз ин рӯ, тамаддуни ориёӣ имрӯз метавонад ҳамчун манбаи тафаккури стратегӣ барои рушди устувор истифода шавад. Он моро ба он водор мекунад, ки сиёсати давлатӣ, иқтисод ва фарҳангро ҳамчун ҷанбаҳои ҷудонашавандаи як низоми ягона дарк намоем. Танҳо дар ҳамин ҳолат пешрафт метавонад пойдор ва инсонмеҳвар бошад.

Ин андеша тадриҷан моро ба дарки он мерасонад, ки эҳёи арзишҳои ориёӣ танҳо кори таърихшиносон нест, балки вазифаи ҷомеа ва давлат мебошад. Ин эҳё дар сатҳи маориф, фарҳанг, сиёсат ва рӯзгори ҳаррӯза амалӣ мегардад ва дар ин замина маориф ва тарбия ба унвони абзорҳои асосии интиқоли арзишҳо мақоми калидӣ касб мекунанд. Тамаддуни ориёӣ аз оғоз дарк мекард, ки бе парвариши шуур ва ахлоқ ҳеҷ гуна низоми иҷтимоӣ устувор нахоҳад буд. Омӯзиш на танҳо интиқоли дониш, балки шаклгирии ҷаҳонбинӣ маҳсуб мешуд. Ин ҷаҳонбинӣ инсонро ба андешаи мустақил, эҳсоси масъулият ва эҳтиром ба дигарон ҳидоят мекард.

Дар чунин фаҳмиш, устод на танҳо омӯзгор, балки роҳнамо ва намунаи ахлоқӣ ба шумор мерафт. Муносибати устод ва шогирд бар пояи эътимод ва эҳтиром бунёд мешуд ва ин робита ба интиқоли на танҳо дониш, балки таҷрибаи зиндагӣ мусоидат мекард. Ин анъана дертар дар фарҳанги адабӣ ва илмии минтақа ба таври равшан инъикос ёфт ва заминаи ташаккули мактабҳои фикриро фароҳам овард.

Имрӯз, дар асре ки технология ва зеҳни сунъӣ босуръат рушд мекунанд, масъалаи тарбия боз ҳам ҳассостар мегардад. Дониш метавонад ба осонӣ дастрас бошад, аммо хирад ва ахлоқро ҳеҷ гуна система ба ҷойи инсон ташаккул дода наметавонад. Тамаддуни ориёӣ моро ба он ҳушдор медиҳад, ки технология бояд восита бошад, на ҳадаф. Агар инсон мақсадро аз даст диҳад, ҳатто пешрафти бузург низ метавонад ба буҳрон оварда расонад.

Дар ин раванд, шахсият бояд дар маркази низоми маориф қарор гирад. Таҳсилоте, ки танҳо ба малакаҳои техникӣ маҳдуд мешавад, инсонро ба унсури механикӣ табдил медиҳад. Дар ҳоле ки тамаддуни ориёӣ ҳамеша ба тавозуни дониш, ахлоқ ва эҳсос аҳамият медод. Ин тавозун имкон медиҳад, ки инсон на танҳо мутахассис, балки шаҳрванд ва инсони комил ба камол расад.

Бо чунин нигоҳ, арзишҳои ориёӣ метавонанд ба таҳияи моделҳои муосири маориф саҳм гузоранд. Онҳо ба мо ёдрас мекунанд, ки ҳадафи ниҳоии таҳсилот на танҳо рушди иқтисодӣ, балки сохтани ҷомеаи масъулиятнок ва инсонмеҳвар мебошад. Ҷомеае, ки дар он пешрафт бо эҳтиром ба шаъну шарафи инсон ҳамқадам аст.

Ин андеша тадриҷан моро ба дарки он мерасонад, ки тамаддуни ориёӣ имрӯз метавонад ҳамчун пули маънавӣ байни анъана ва навоварӣ хизмат кунад. Он имкон медиҳад, ки мо аз дастовардҳои илму технология истифода барем, бидуни он ки аз решаҳои ахлоқии худ канда шавем. Аз ҳамин ҷост, ки масъалаи ҳувияти миллӣ дар заминаи тамаддуни ориёӣ ба таври табиӣ ба миён меояд. Ҳувият дар ин фаҳмиш на шакли зоҳирӣ ва на маҷмуи рамзҳои расмӣ, балки ҳолати дарунии худшиносӣ мебошад. Инсон худро ҳамчун идомаи як суннати таърихӣ эҳсос мекунад, суннате, ки дар он хирад, ахлоқ ва масъулият ба ҳам омадаанд. Маҳз ҳамин эҳсос аст, ки ҷомеаро аз парокандагӣ нигоҳ медорад ва ба он неруи муттаҳидсоз мебахшад.

Дар тӯли таърих, мардуми ориёинажод ҳувияти худро на бо радди дигарон, балки бо таҳкими арзишҳои худ ҳифз кардаанд. Ин ҳувият кушода буд, зеро бар пояи арзишҳои умумибашарӣ устувор мешуд. Аз ин рӯ, муколама бо фарҳангҳои дигар на ҳамчун таҳдид, балки ҳамчун имкони ғанӣ гардидани таҷриба дарк мегардид. Ин равиш имрӯз низ метавонад ҳамчун намунаи муносибат ба гуногунандешӣ хизмат кунад.

Ҳувияти миллӣ, вақте ки бо тамаддуни ориёӣ пайваст мешавад, ба воситаи масъулияти таърихӣ тақвият меёбад. Наслҳои имрӯз худро танҳо вориси гузаштаи пурифтихор намешуморанд, балки масъули идомаи он дар шакли муосир мегарданд. Ин масъулият инсонро водор мекунад, ки ба оянда бо андешаи созанда нигарад ва амалҳои худро бо манфиати дарозмуддати ҷомеа ҳамоҳанг созад.

Дар ҷомеаи муосир, ки равандҳои иттилоотӣ босуръат сурат мегиранд ва арзишҳо зуд иваз мешаванд, ин гуна пояи устувор аҳамияти хос дорад. Бе чунин поя, шахсият ба осонӣ зери таъсири тасодуфӣ қарор мегирад ва ҷомеа ба маҷмуи фардҳои пароканда табдил меёбад. Тамаддуни ориёӣ, баръакс, инсонро ба маркази шабакаи маънавӣ мегузорад, ки ӯро бо гузашта ва оянда мепайвандад.

Аз ин нуқта, ваҳдати ҷомеа на танҳо натиҷаи сиёсати идорӣ, балки самари худшиносии умумӣ мебошад. Ваҳдате, ки бар пояи арзишҳои муштарак бунёд шудааст, пойдор ва устувор аст. Ин андеша барои ҷомеаҳое, ки аз мушкилоти ихтилоф ва нобаробарӣ ранҷ мебаранд, аҳамияти амалӣ дорад.

Тамаддуни ориёӣ моро ба он мерасонад, ки ояндаро на ҳамчун идомаи механикии имрӯз, балки ҳамчун фазои масъулияти ахлоқӣ тасаввур кунем. Оянда бо қарорҳои имрӯза шакл мегирад ва ҳар қарор бояд бо меъёрҳои хирад ва адолат санҷида шавад. Ин ҷаҳонбинӣ инсонро ба нақши фаъол дар таърихи худ даъват мекунад.

Ин ҷараёни андеша тадриҷан нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ имрӯз метавонад ҳамчун заминаи маънавии ваҳдат, субот ва ояндасозии ҷомеа хизмат намояд. Аз ҳамин дидгоҳ, тамаддуни ориёӣ метавонад дар гуфтугӯи тамаддунҳои муосир нақши созанда бозад. Ҷаҳони имрӯз, ки бо ихтилофҳои фарҳангӣ, сиёсӣ ва арзишӣ рӯ ба рӯст, ба низомҳои фикрие ниёз дорад, ки қодир бошанд байни гуногунӣ ва ваҳдат тавозун барқарор намоянд. Тамаддуни ориёӣ маҳз чунин имкониятро фароҳам меорад, зеро он бар пояи эҳтиром ба инсон, адолат ва хирад устувор аст.

Муколама дар ин фаҳмиш маънои даст кашидан аз ҳувиятро надорад, балки баръакс, тақвияти онро тавассути дарки дигарон ифода мекунад. Ҷомеае, ки арзишҳои худро хуб мешиносад, аз муколама наметарсад. Тамаддуни ориёӣ бо таъкиди худшиносӣ ва таҳаммулпазирӣ нишон медиҳад, ки танҳо дар фазои гуфтугӯ метавон ба сулҳи пойдор ва ҳамкории созанда даст ёфт.

Дар заминаи равандҳои ҷаҳонӣ, ки аксаран бо бархӯрди манфиатҳо ва идеологияҳо ҳамроҳ мешаванд, чунин равиш аҳамияти амалӣ дорад. Он имкон медиҳад, ки ихтилофҳо на ба зиддиятҳои ҳалнашаванда, балки ба масъалаҳои қобили баррасӣ табдил ёбанд. Инсон дар маркази ин раванд қарор мегирад, на абзорҳои қудрат ё манфиатҳои кӯтоҳмуддат.

Аз нигоҳи таърихӣ, тамаддуни ориёӣ борҳо чунин нақши миёнаравро иҷро кардааст. Он дар минтақаҳое ташаккул ёфт, ки роҳҳои тиҷоратӣ, фарҳангӣ ва фикрӣ ба ҳам мепайвастанд. Ин муҳит мардумро ба ҳамзистӣ, таҳаммул ва мубодилаи таҷриба одат медод. Ин таҷрибаи таърихӣ имрӯз метавонад ҳамчун дарси муҳим барои ҷаҳони глобалӣ хизмат кунад.

Дар баробари ин, тамаддуни ориёӣ ба мо мефаҳмонад, ки сулҳ танҳо набудани ҷанг нест. Сулҳ ҳолати адолат, эҳтиром ва ҳамдигарфаҳмӣ мебошад. Бе адолат сулҳ муваққатӣ хоҳад буд ва бе хирад устувор намемонад. Ин андеша имрӯз, дар шароите ки низоъҳо шаклҳои нав мегиранд, аҳамияти хоса дорад.

Ин ҷараёни фикр моро тадриҷан ба дарке мерасонад, ки тамаддуни ориёӣ метавонад ҳамчун саҳми маънавии як миллат ба тамаддуни умумибашарӣ баррасӣ гардад. Ин саҳм на дар даъвои бартарӣ, балки дар пешниҳоди арзишҳоест, ки барои тамоми инсоният қобили қабул ва судманданд.

Бо чунин нигоҳ, омӯзиш ва таблиғи тамаддуни ориёӣ имрӯз на танҳо амали фарҳангӣ, балки иқдоми стратегии маънавӣ мебошад. Он метавонад ба таҳкими мавқеи ҷомеа дар ҷаҳони муосир мусоидат намояд ва ҳамзамон дар ин марҳалаи андеша табиӣ аст, ки масъалаи ахлоқи глобалӣ ва масъулияти инсоният дар асри нав пеш меояд. Ҷаҳони имрӯз бо қудрати бесобиқаи технологӣ, суръати баланди иттилоот ва вобастагии мутақобили давлатҳо тавсиф мешавад. Аммо ин қудрат ҳамзамон хатари бузургро низ дар худ дорад, агар он бо меъёрҳои ахлоқӣ ҳамқадам набошад. Тамаддуни ориёӣ дар ин замина метавонад ҳамчун манбаи андешае хизмат кунад, ки масъулиятро дар маркази пешрафт қарор медиҳад.

Масъулият дар ин фаҳмиш танҳо ба доираи миллӣ маҳдуд намешавад. Инсон худро узви ҷомеаи умумибашарӣ мешуморад ва медонад, ки амали ӯ метавонад берун аз марзҳо таъсир расонад. Ин андеша, ки реша дар ҷаҳонбинии ориёӣ дорад, имрӯз дар шароити тағйирёбии иқлим, муҳоҷират, нобаробарии глобалӣ ва таҳдидҳои амниятӣ аҳамияти махсус пайдо мекунад. Ҳар қарор бояд бо дарки паёмадҳои фаромиллӣ ва дарозмуддат қабул шавад.

Дар чунин ҷаҳон, адолати ҷаҳонӣ ба масъалаи марказӣ табдил меёбад. Адолат на танҳо байни фардҳо, балки байни ҷомеаҳо ва наслҳо низ бояд таъмин гардад. Тамаддуни ориёӣ бо таъкиди худ ба тавозун ва эҳтиром ба ҳаёт моро водор мекунад, ки манфиатҳои имрӯзаро бо ҳуқуқи фардо ҳамоҳанг созем. Ин равиш метавонад ба ташаккули сиёсати глобалии масъулиятнок мусоидат намояд.

Ҳамзамон масъалаи маънои зиндагӣ дар асри технология боз ҳам шадидтар мешавад. Вақте ки мошинҳо бисёр вазифаҳои инсонро иҷро мекунанд, савол ба миён меояд, ки нақши худи инсон дар чист. Тамаддуни ориёӣ ба ин савол ҷавоб медиҳад, ки арзиши инсон дар қобилияти ахлоқӣ, хирад ва интихоби огоҳонааш ифода меёбад. Ин чизест, ки ҳеҷ гуна технология онро иваз карда наметавонад.

Ин ҷаҳонбинӣ инсонро ба худшиносии амиқтар даъват мекунад. Худшиносие, ки на ба худбартарбинӣ, балки ба дарки масъулияти умумибашарӣ мебарад. Дар чунин худшиносӣ, инсон мефаҳмад, ки озодӣ бе масъулият маъно надорад ва ҳуқуқ бе уҳдадорӣ ба буҳрон мебарад.

Бо ҳамин пайдарпайӣ, тамаддуни ориёӣ метавонад ба шаклгирии ахлоқи нави глобалӣ саҳм гузорад. Ахлоқе, ки бар пояи хирад, адолат ва эҳтиром ба ҳаёт устувор аст. Ин ахлоқ на аз боло таҳмил мешавад, балки аз шуури ҷамъиятӣ бармеояд ва ба таҷрибаи зиндагӣ табдил меёбад.

Ин ҷараёни андеша тадриҷан нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ на танҳо ба гузашта ё имрӯз, балки ба ояндаи инсоният низ нигаронида шудааст. Дар чунин уфуқ, масъалаи сарнавишти инсон ба маркази андеша меояд. Сарнавишт дар фаҳмиши тамаддуни ориёӣ на тақдири тағйирнопазир, балки натиҷаи интихоби огоҳонаи инсон аст. Инсон бо андеша, гуфтор ва рафтори худ на танҳо роҳи шахсии худро, балки самти ҳаракати ҷомеаро низ муайян мекунад. Ин дарк инсонро аз мавқеи интизор ба мавқеи офаранда мегузорад ва ӯро ба масъулияти пайваста даъват мекунад.

Интихоб дар ин ҷаҳонбинӣ ҳамеша бо меъёрҳои хирад ва адолат санҷида мешавад. Озодӣ бе меъёр ба худкомагӣ мебарад, дар ҳоле ки озодии огоҳона инсонро ба камолоти ахлоқӣ мерасонад. Тамаддуни ориёӣ маҳз ҳамин навъи озодиро тарғиб мекунад, озодие, ки дар он инсон қудрати худидоракунӣ ва эҳтиром ба дигаронро дар худ мепарварад.

Бо ин нигоҳ, зиндагӣ ҳамчун равандии омӯзиш ва такомул дарк мегардад. Ҳар таҷриба, ҳар мушкил ва ҳар муваффақият дарси наве мебошад, ки инсонро ба сатҳи болотари худшиносӣ мерасонад. Ин раванд на танҳо шахсӣ, балки иҷтимоӣ низ ҳаст, зеро ҷомеа аз ҷамъбасти таҷрибаи фардҳо шакл мегирад. Тамаддуни ориёӣ ин робитаи нозукро ба таври возеҳ эҳсос мекард ва онро дар меъёрҳои ахлоқӣ таҷассум менамуд.

Дар асри муосир, ки инсон бо изтироби маъно, суръати зиндагӣ ва фишори иттилоот рӯ ба рӯст, чунин ҷаҳонбинӣ аҳамияти нав пайдо мекунад. Он инсонро ба оромиши ботинӣ ва тавозуни зиндагӣ раҳнамоӣ мекунад, бидуни он ки ӯро аз фаъолият ва масъулият дур созад. Баръакс, оромиши ботинӣ ҳамчун шарти амали созанда пазируфта мешавад.

Ин ҷараёни андеша нишон медиҳад, ки тамаддуни ориёӣ метавонад ҳамчун мактаби ҳаёт хизмат кунад. Мактабе, ки дар он инсон меомӯзад чӣ гуна бо худ, бо дигарон ва бо ҷаҳон дар сулҳ зиндагӣ кунад. Ин сулҳ ҳолати фаъол аст, на хомӯшӣ, ва он аз шуури ахлоқӣ сарчашма мегирад.

Бо ҳамин пайдарпайӣ, тамаддуни ориёӣ ба инсон ёдрас мекунад, ки оянда на чизест, ки танҳо интизор шавед, балки фазоест, ки бояд бо хирад, адолат ва меҳнат офарида шавад. Ин даъват ба офариниш, ба масъулият ва ба умед аст. Умеде, ки на аз хаёл, балки аз таҷрибаи ҳазорсолаи инсонӣ неру мегирад ва имрӯз ҳам метавонад роҳнамои зиндагии фардӣ ва ҷамъиятӣ бошад.

Ҳамин тавр, баррасии пайдарпайи таърих, моҳият ва паёми маънавии тамаддуни ориёӣ нишон медиҳад, ки он на танҳо як падидаи куҳани гузашта, балки низоми зиндаи тафаккур аст, ки қудрати ҳамқадам шудан бо замонҳоро дорад. Ин тамаддун дар тӯли асрҳо инсонро ба андешаи нек, рафтори масъулиятнок ва зиндагии ҳамоҳанг бо ҷомеа ва табиат ҳидоят намудааст ва маҳз ба ҳамин сабаб тавонистааст аз озмоишҳои сахти таърих гузашта, ба рӯзгори мо бирасад.

Тамаддуни ориёӣ ба мо мефаҳмонад, ки пешрафти воқеӣ танҳо дар рушду афзоиши имкониятҳои моддӣ ифода намеёбад. Пешрафт, пеш аз ҳама, дар сатҳи камолоти маънавӣ, адолати иҷтимоӣ, хирадгароӣ ва эҳтиром ба арзишҳои инсонӣ чен карда мешавад. Ҷомеае, ки ин меъёрҳоро нодида мегирад, ҳарчанд аз лиҳози техникӣ пешрафта бошад ҳам, дер ё зуд ба буҳрон рӯ ба рӯ мегардад.

Барои ҷомеаи имрӯзаи мо, ки дар марҳилаи муҳими рушди миллӣ ва ҳамгироӣ бо ҷаҳони муосир қарор дорад, тамаддуни ориёӣ метавонад ҳамчун пояи устувори худшиносӣ ва ояндасозӣ хизмат намояд. Он моро ба ҳифзи ҳувияти миллӣ, таҳкими ваҳдат, тарбияи инсонҳои масъулиятнок ва сохтани ҷомеаи одил даъват мекунад. Ин даъват на ба бозгашт ба гузашта, балки ба истифодаи огоҳонаи таҷрибаи таърихӣ барои ҳаллу фасли масъалаҳои имрӯз ва фардо равона шудааст.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ, тағйирёбии иқлим, пешрафти босуръати технология ва афзоиши масъулияти инсон дар назди инсоният, арзишҳои ориёӣ аҳамияти умумибашарӣ касб мекунанд. Онҳо метавонанд ба ташаккули ахлоқи глобалӣ, таҳаммулпазирӣ, сулҳ ва ҳамкории созанда мусоидат намоянд ва инсонро аз худбехабарӣ ва истеъмолгароии бемаҳдуд ҳифз кунанд.

Дар ниҳоят, тамаддуни ориёӣ ҳамчун мактаби ҳаёт моро ба он мерасонад, ки сарнавишти инсон ва ҷомеа дар дасти худи инсон аст. Бо хирад, адолат ва меҳнати созанда метавон ояндаеро бунёд кард, ки дар он инсон бо худ, бо дигарон ва бо ҷаҳон дар сулҳ зиндагӣ мекунад. Маҳз дар ҳамин ормони ахлоқӣ ва инсонмеҳвар аст, ки арзиши ҷовидонии тамаддуни ориёӣ таҷассум меёбад ва он имрӯз низ ҳамчун чароғи роҳнамо барои инсоният боқӣ мемонад.

Анҷоми ин андеша моро ба он ҳақиқат мерасонад, ки таърих танҳо саҳифаҳои гузашта нест, балки оинаест, ки дар он симои имрӯз ва сояи фардо инъикос меёбад. Ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба таъсиси Конуни махсус ё Маркази тамаддуни ориёӣ дар шаҳри Душанбе, дар ин маънӣ, на танҳо як иқдоми сиёсиву фарҳангӣ, балки садои бедории хотираи таърихӣ ва даъвати масъулиятнок ба худшиносии миллӣ мебошад. Ин ташаббус гӯё пули нозуке байни ҳазорсолаҳо месозад, ки аз он хиради бостонӣ ба сӯи ҷаҳони муосир қадам мегузорад ва ба инсон ёдрас мекунад, ки бе реша ҳеҷ дарахт самар намедиҳад.

Дар ин иқдом иродаи давлате эҳсос мешавад, ки мехоҳад на танҳо имрӯзро идора кунад, балки ояндаро бо маъно пур намояд. Эҳёи огоҳонаи тамаддуни ориёӣ дар шакли Конун (Бунёд) ё ниҳоди илмӣ-фарҳангӣ, рамзи он аст, ки миллат ба гузашта ҳамчун сарчашмаи неру менигарад, на ҳамчун бори сангин. Ин нигариш таърихро аз хомӯшӣ берун меорад ва онро ба забони андеша, ахлоқ ва масъулият табдил медиҳад.

Душанбе бо ин иқдом ба як нуқтаи тамаддунӣ табдил меёбад, ки дар он замонҳо бо ҳам суҳбат мекунанд: гузашта ба имрӯз таҷриба меомӯзад, имрӯз ба оянда умед мебахшад. Ва дар маркази ин муколама инсон меистад — инсоне, ки бо хирад, адолат ва виҷдони худ метавонад сарнавишти миллат ва инсониятро шакл диҳад. Маҳз ҳамин инсонмеҳварӣ аст, ки руҳи тамаддуни ориёиро зинда нигоҳ доштааст ва имрӯз низ онро ба манбаи илҳом табдил медиҳад.

Аз ин рӯ, ташаббуси Пешвои миллат на танҳо ёдоварии таърихи куҳан, балки даъват ба офариниши оянда аст. Ояндае, ки дар он худшиносӣ ба худбартарбинӣ намеанҷомад, ифтихор бо масъулият ҳамқадам аст ва тамаддун на абзори ихтилоф, балки василаи гуфтугӯ ва ҳамдигарфаҳмӣ мегардад. Дар ҳамин даъвати ором, вале қавӣ, арзиши аслии ин иқдом ва маънои амиқи он барои имрӯз ва фардои миллат таҷассум меёбад.

Фарҳод РАҲИМӢ,
раиси Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон,
академик