Рақамикунонӣ яке аз самтҳои муҳимтарини рушди соҳаи нақлиёти ҳавоӣ мебошад

ДУШАНБЕ, 26.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олӣ иброз намуданд, ки пешрафти босуръати технологияҳои рақамӣ ва тавсеаи имконияти зеҳни сунъӣ дар ҷаҳони муосир тақозо менамояд, ки дастовардҳо дар ҳама соҳаҳо самаранок истифода гардида, ба манбаи иловагии рушди иқтисодӣ ва содироти хизматрасонӣ табдил дода шаванд. Воқеан, рақамикунонӣ яке аз самтҳои муҳимтарини рушди соҳаи нақлиёт, пеш аз ҳама, нақлиёти ҳавоӣ мебошад. Дар ин тамоюл авиатсияи гражданӣ мавқеи махсусро ишғол мекунад.

— Рақамикунонии авиатсия аз солҳои қабл шуруь шуда, ба самтҳои гуногун дахл дорад. Миқёс ва шумораи зиёди лоиҳаҳои инноватсионӣ дар соҳаи нақлиёти ҳавоӣ ба сатҳи баланди илмӣ ва таҷҳизоти техникӣ–технологӣ вобаста буда, сабаби фаъолияти равандҳои табдилдиҳии рақамӣ мебошанд. Ҳоло вазифаи рақамикунонӣ хеле васеътар аст, зеро сухан дар бораи дигаргуниҳои маҳаллӣ дар соҳаҳои алоҳида нест, балки дар бораи иқтисодиёт дар маҷмуъ меравад, ки ин равишҳо ва коркардҳои васеъмиқёс ва умумисистемавиро талаб мекунад. Дар баробари ин, он ба шумораи пешсафон оид ба ҷамъоварӣ, коркард ва тақсими маълумоти авиатсия дохил мешавад. Онҳо ҳаҷми хеле калон дошта, зиёд мешаванд, ки боиси дурнамои бузург ҳам барои технологияҳои нав ва ҳам барои қарорҳои фазои ҳавоӣ дар асоси истифодаи усулҳо ва воситаҳои таҳлилӣ мегарданд. Қариб ҳама технологияҳои табдилдиҳии рақамӣ дар ҷузъҳои нақлиётӣ ба ҳамкорӣ бо мизоҷ – истифодабарандаи хизматрасониҳо, яъне бо мусофир ва борфиристанда равона карда шудаанд. Дар ин ҳолат рақамикунонии марҳила ба марҳилаи маҷмааи нақлиётӣ, аз ҷумла, барои ташкили заминаи идоракунии бесарнишини нақлиёт, табдилдиҳии ҳуҷҷатҳои интиқол ба шакли электронии моделсозии ҷараёни нақлиёт дар вақти воқеӣ пешбинӣ карда мешавад. Иҷрои вазифаи дигаргунсозии рақамикунонии идораи комплекси ҳавоии Тоҷикистон бо ҳамкории байналмилалӣ дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар ҳоли ҳозир барои ҳалли масъалаи рушди инноватсионии фазои ҳавоии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил корҳои бузург, бахусус дар самти пур кардан ва нав кардани парки ҳавопаймоҳои давлатҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил анҷом дода мешавад. Масалан, таъмин ва иҷрои супориши иштирокдорони Иттиҳоди иқтисодии Авруосиё аз 11 декабри соли 2020 чунин пешбинӣ менамояд:

— кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил имконият доранд, ки дар доираи иттиҳоди комиссия оид ба ивазкунии воридот дар соҳаҳои баландтехнологии иқтисодиёт саноати авиатсияро таъсис диҳанд;

— таҳияи якҷояи имконияти васеъ кардани кооператсияи саноатӣ дар соҳаи авиатсия.

Тадбирҳо оид ба ташкили фазои ягонаи ҳавоии давлатҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил таҳия карда мешаванд. Ин кори осон нест. Ҳоло кор дар ин самт идома дорад. Дар доираи татбиқи равишҳои мувофиқашудаи давлатҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил оид ба банақшагирии истифодаи фазои ҳавоӣ чорабиниҳои зиёде ба нақша гирифта шудаанд. Дар раванди кор ба мутобиқат ва ҳамоҳангсозии системаҳои аэронавигатсионии давлатҳои аъзо ва татбиқи консепсияи истифодаи чандирии фазои ҳавоӣ ноил гаштааст. Ин вазифаҳо дар доираи татбиқи муқаррароти нақшаи Глобалии аэронавигатсионии ИКАО (дар доираи навсозии блокҳои системаҳои авиатсионӣ) ҳал карда мешаванд. Дар ин ҷо ҳамоҳангсозии расмиёти додани иҷозатномаҳо барои истифодаи фазои ҳавоӣ ба ҳавопаймоҳои аз ҷониби ҳавопаймоҳои давлатҳои аъзо истифодашаванда ҳангоми иҷрои алоқаи байналмилалии ҳавоӣ низ муҳим аст.

Бояд иброз намуд, ки корҳо оид ба ҳамоҳангсозии ҷорӣ намудани ҳуҷҷатҳои электронӣ дар соҳаи нақлиёти ҳавоӣ аз ҷониби давлатҳои аъзои Иттиҳоди иқтисодии Аврупо дар асоси технологияи e – freight ва пешакӣ огоҳ кардани мақомоти гумрук дар бораи мусофирон ва борҳои воридшаванда ба анҷом расонида мешаванд. Комиссия ва давлатҳои аъзои иттиҳод корҳои системавиро дар доираи таъмини принсипҳои рақобати одилонаю софдилона ва васеъ кардани алоқаи ҳавоӣ ҳангоми ташаккули марҳилавии бозори умумии хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил анҷом медиҳанд.

Ин кор ду самти дар як вақт татбиқшавандаро муттаҳид мекунад. Якум, ба таъмини принсипҳои рақобати одилона ва софдилона дахл дорад ва як қатор муқарраротро оид ба масъалаҳои муттаҳидсозии нархномаҳо ҳангоми ситонидани пардохтҳо барои хизматрасониҳои аэронавигатсионӣ ва фурудгоҳ, истифодаи курсҳои расмии давлатҳои аъзо ҳангоми ҳисоббаробаркунӣ барои хизматрасониҳои аэронавигатсионӣ ва фурудгоҳӣ, ба қонунгузории давлатҳои аъзо дохил кардани муқаррарот дар бораи хизматрасониҳои баробар аз ҷониби фурудгоҳҳо ва хадамоти аэронавигатсионӣ ба истеъмолкунандагони кишварҳои дигари Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил пешбинӣ менамояд.

Инчунин пешгирии ситонидани пардохтҳои иловагӣ аз ширкатҳои ҳавопаймоии давлатҳои аъзо барои истифодаи фазои ҳавоии давлати дигари аъзо ҳангоми иҷрои мусофиркашонӣ ва боркашонии ҳавоӣ, бартараф кардани маҳдудияти мавҷуда ҳангоми иҷрои мусофиркашонӣ ва боркашонии ҳавоӣ тавассути парвозҳои транзитӣ дар назар дошта мешавад.

Ҳама маҳдудияти номбаршуда омилҳои асосии монеа дар роҳи ташаккули бозори умумии хизматрасониҳои нақлиёти ҳавоии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил мебошанд.

— Дар доираи татбиқи даври омӯзишӣ бо рақамикунонии шаклии Тоҷикистон метавон рақамикунонии маҷмуии аэронавигатсияро оғоз намуд. Лоиҳаи ҷорӣ кардани хизматрасониҳои калидӣ таҳия карда мешавад: d-ATIS, DCL, CPDLC ва навигатсияи 4D дар асоси шабакаҳои борт-замин.

Ҳадафҳои табдили рақамӣ, идоракунии нақлиёти ҳавоӣ ба баланд бардоштани бехатарии парвозҳо, самаранокии истифодаи фазои ҳавоӣ ва қобилияти гузариш равона карда шудаанд. Дар маҷмааи авиатсионии ҷумҳурӣ ба татбиқи лоиҳаи миллии беназир, ки ба ҷорӣ кардани технологияҳои рақамӣ дар маҷмааи аэронавигатсионӣ равона шудааст, метавон шуруъ кард. Корхонаҳои пешрафтаи соҳавӣ кӯшишҳои худро барои таҳияи лоиҳаи системавии ҷорӣ намудани хизматҳои пешрафтаи зерин муттаҳид мекунанд:

-иттилооти рақамии автоматии экипаж (D-ATIS);

— гирифтани иҷозатномаҳои рақамӣ барои парвоз (DCL);

-алоқаи рақамӣ байни халабон ва диспетчер (CPDLC) ва нишондиҳандаи чорҷонибаи дақиқ (навигатсияи 4D).

Корхонаи нақлиёти ҳавоӣ фармоишгари корҳои калони илмӣ-таҳқиқотӣ (НИР) буда, ба таҳияи харитаи роҳҳои рақамикунонии фазои ҳавоии миллӣ равона карда шудааст. Таъкид карда мешавад, ки чунин таҳқиқоти мукаммал, ки тамоми доираи хизматрасониҳои муосири рақамиро дар бар мегирад, бори аввал дар ҷумҳурӣ гузаронида мешавад. Хизматрасониҳои асосии технологӣ ташкили нақшаи муфассал оид ба татбиқи чор хадамоти муҳими рақамӣ мебошанд:

— D – ATIS (Digital-Automatic Terminal Information Service): Хадамоти ватанӣ барои интиқоли пурраи рақамии маълумоти метеорологӣ ва маълумоти муосири аэродромӣ (парвозгоҳи корӣ, фишор ва ғайра) бевосита ба кабинаи ҳавопаймо, ки хатоиҳоро ҳангоми мубодилаи радиотелефонӣ истисно мекунанд.

— Dcl (Digital Clearance Delivery): Технологияи рақамии гирифтани иҷозати диспетчерӣ барои парвоз, ки эфирро хеле кам мекунад ва тартиби омодагӣ ба парвозро суръат мебахшад.

— CPDLC (Controller — Pilot Data Link Communications): Системаи паёмнависии матнӣ байни диспетчер ва экипаж, ки ба интиқоли фармонҳо ва дархостҳои стандартӣ дар шакли маълумоти сохторӣ имкон медиҳад, ки нофаҳмиҳоро кам кунанд.

Навигатсияи 4D (4-dimensional Trajectory Based Operations-TBO): идоракунии дақиқи парвоз аз рӯи траекторияи муайяни фазоӣ — вақте ки дар он андозаи чоруми вақт аст. Ин ба ҳавопаймо имкон медиҳад, ки ба нуқтаҳои муайяншудаи хатсайр то як сония бирасад, ки ин барои ҳамоҳангсозии ҷараёнҳо ва оптимизатсияи ҳаракати ҳаво асос мебошад.

Татбиқи ин хизматрасониҳо дар заминаи шабакаҳои ояндадори ватанӣ оид ба интиқоли рақамии маълумот борт-замин, ки ба стандартҳои олии байналмилалӣ мувофиқат мекунанд, ба нақша гирифта шудааст.

Дар робита ба ин, дар доираи корҳои илмӣ — таҳқиқотӣ маҷмуи васеи вазифаҳо бояд иҷро карда шавад:

-таҳлили амиқи таҷрибаи ҷаҳонӣ ва ватанӣ оид ба истифодаи d-ATIS, DCL, CPDLC ва навигатсияи 4D;

— омӯзиши заминаи меъёрии ҳуқуқии амалкунанда барои мутобиқат ба технологияҳои нав;

— таҳлили шиддатнокии ҳаракати ҳавоӣ барои муайян кардани самтҳои афзалиятноки татбиқ;

-баҳодиҳии дақиқи омодагии инфрасохтори аэродромҳои ватанӣ, марказҳои ОВД ва парки ҳавопаймоҳо (ҳам тиҷоратӣ ва ҳам таъйиноти умумӣ) барои кор бо хизматрасониҳои нав.

Юсуф РАҲМОН,
ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории
Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АКС аз манбаъҳои боз