ИНШО БА ЭССЕ ИВАЗ ШУД. Маркази тестӣ: эссе тафаккуру тахайюл ва нутқи хаттии хонандаро рушд медиҳад

ДУШАНБЕ, 6.12.2017. /АМИТ «Ховар»/. Шурӯъ аз соли 2018 дар низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ ба муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олии касбии ҷумҳурӣ эссе (кори хаттӣ) аз фанни забони тоҷикӣ (давлатӣ) ҷорӣ карда мешавад. Вобаста ба ин, Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон нақшаи чорабиниҳоро таҳия намуд. Дар ин замина фаъолияти гурӯҳи корӣ оид ба кори хаттӣ (эссе) дар низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ аз нав ба роҳ монда шуд.

Эссе – аз калимаи лотинии «exagium» (санҷиш) ва франсавӣ «essai» (кӯшиш, ҷустуҷӯ, таҳлил) гирифта шуда, ба маънои очерк ҳам меояд. Яъне, эссе як навъи очерк аст, ки онро иншои мухтасар (кӯтоҳ) низ меноманд. Дар навиштани чунин тарзи иншо хонанда дар баёни фикр озод аст: ӯ андешаи худро доир ба мавзӯи пешниҳодшуда мухтасар ва асоснок (бо далел) баён мекунад. Дар эссе ҷаҳонбинӣ ва андешаҳои шахсии муаллиф (эссенавис) доир ба ягон мавзӯи иҷтимоӣ ва ё фарҳангию таърихӣ инъикос меёбанд.

«Масъалаи ворид намудани кори хаттӣ ҳамчун як қисми Имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ (ИМД) ҳанӯз соли 2011 ба миён омада буд. Бо мақсади баррасии ин масъала дар назди Маркази миллии тестӣ як гурӯҳи корӣ таъсис ёфт, ки он то соли 2013 зери назари мушовирони байналмилалӣ корҳои зиёдеро ба анҷом расонид. Дар давоми солҳои 2012 – 2013 дар байни хонандагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии пойтахт, шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ ва вилоятҳои Суғду Хатлон се маротиба озмоиши кори хаттӣ гузаронида шуд. Дар заминаи ҳамин озмоишҳо аъзои гурӯҳи корӣ бо мақсади ёрӣ ба омӯзгорон ва хонандагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии ҷумҳурӣ «Дастури методӣ оид ба навиштани кори хаттӣ (эссе)»-ро омода ва нашр намуд. Пас аз он соли 2013 бо мақсади муаррифии ин дастури методӣ ва ёрӣ расонидан ба омӯзгорони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ барои тайёр намудани хонандагон ба навиштани кори хаттӣ аъзои гурӯҳи корӣ дар машварати августии омӯзгорони ҷумҳурӣ иштирок карда, бо онҳо роҷеъ ба тарзи навиштани эссе ва холгузорӣ ба он суҳбат доштанд. Омӯзгорон низ дар суҳбат фаъол буда, омодагии худро барои ҳамкорӣ дар роҳандозии эссе изҳор намуданд. Вале бо сабабҳои муайян масъалаи ворид намудани кори хаттӣ ба низоми ИМД барои чанд сол қафо партофта шуд»,-гуфт зимни суҳбат ба хабарнигори АМИТ «Ховар» сардори шуъбаи таҳияи маводи имтиҳонии Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷамшед Азимов.

Ба гуфтаи мавсуф, соли 2015 баъд аз  дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон  корҳои омодагӣ шурӯъ шуданд. Гурӯҳи кории Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дастури методӣ оид ба навиштани кори хаттӣ (эссе)»-ро бознигарӣ карда, шакли такмилшудаи онро дар ду китобча бо номҳои «Тавсияҳо оид ба навиштани кори хаттӣ (эссе)» ва «Тавсияҳо оид ба тафтиши кори хаттӣ (эссе) ва холгузорӣ ба он» ба нашр расонд. Ин тавсияҳо ба хонандагон ва омӯзгорони муассисаҳои таълимие, ки мебоист дар озмоиши хурди кори хаттӣ (эссе) моҳи ноябри соли 2016 иштирок менамуданд, дастрас гардид. Барои санҷиши коршоямии меъёрҳои холгузорӣ ба кори хаттӣ (эссе) 21-22 ноябри соли 2016 як озмоиш гузаронида шуд. Дар озмоиш 916 хонандаи синфи 11-и 28 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии шаҳрҳои Душанбе, Ҳисор, Ваҳдат ва ноҳияи Рӯдакӣ иштирок намуданд. Ҳисобот аз натиҷаи озмоиш ба Вазорати мориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шудааст.

«Ворид намудани кори хаттӣ ба низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ душвориҳои зиёде дорад ва яке аз онҳо тартиби тафтиши кори хаттист. Дар назар аст, ки соли 2018 шумораи довталабон аз 100 ҳазор нафар бештар хоҳад буд.  Барои тафтиши кори хаттии ин миқдор довталаб бояд 750-800 омӯзгори фанҳои забон ва адабиёти тоҷик ба кор ҷалб карда шаванд. Омӯзгорон бояд дар давоми 10-12 рӯз кори ҳамаи довталабонро мувофиқи тартиби муайяннамудаи Маркази миллии тестӣ тафтиш карда, ба он хол гузоранд. Масъалаи ҷалби ин теъдод омӯзгор барои тафтиш, ташкили марказ ё марказҳои тафтиш, дуруст ба роҳ мондани кори тафтишкунандагон, таъмини бехатарии мавод ҳангоми интиқол аз Маркази миллии тестӣ ба марказ(ҳо)-и тафтиш ва аз он ҷо ба марказ, маблағгузории кори ин омӯзгорон, тартиби гузаронидани апеллятсия ва монанди инҳо аз он душвориҳоест, ки бояд рӯйи онҳо кор кунем»,- шарҳ дод Ҷамшед Азимов

Тавре ҳамсуҳбати мо изҳор намуд, кори хаттӣ (эссе) аз забони тоҷикӣ, агар ба низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ ворид карда шавад, бояд ҷузъи таркибии имтиҳони умумӣ (қисми А) бошад. Довталаб дар баробари навиштани кори хаттӣ (эссе) аз фанҳои забони тоҷикӣ, математика, таърихи халқи тоҷик, асосҳои давлат ва ҳуқуқ тест месупорад. Барои иҷрои тест ва навиштани кори хаттӣ 195 дақиқа муайян шудааст.

Дар охири китобчаи тест, ки ба дасти довталаб мерасад, варақаи сиёҳнависи кори хаттӣ ҷойгир аст. Дар варақаи сиёҳнавис се мавзӯъ дода шудааст, ки зери ҳар мавзӯъ муқаддимаи кӯтоҳе барои роҳнамоӣ ба мавзӯъ ва кушодани фикри довталаб пешниҳод шудааст. Довталаб як мавзӯъро интихоб намуда, доир ба он дар ҳаҷми 2 саҳифа андешаҳояшро менависад.

«Пас аз навиштани эссе довталаб онро бодиққат аз варақаи сиёҳнавис ба варақаи тозанавис рӯбардор мекунад ва онро ба маъмури имтиҳон месупорад. Варақаҳои кори хаттӣ ва варақаҳои ҷавоби тест дар лифофаҳои махсуси эмин ба Маркази миллии тестӣ дастрас мегарданд ва ба воситаи дастгоҳҳои электронӣ нусхабардорӣ мешаванд. Нусхаи ҳар як корро барномаи компютерӣ дар кабинети инфиродии довталаб мегузорад. Нусхаи асли кори хаттӣ барои тафтиш фиристода мешавад»,-баён дошт Ҷ. Азимов.

Барои кам кардани субъективият дар холгузорӣ як кори хаттиро ду нафар тафтишкунанда (алоҳида) месанҷанд. Ҳар тафтишкунанда, ки рамзи худро дорад, ба мазмуну мундариҷаи эссе хол мегузорад, шумораи ғалатҳои баровардаашро дар катакчаҳои махсуси варақаи кори хаттӣ менависад. Агар шумораи ғалатҳои бароварда ва холҳои гузоштаи ду тафтишкунанда ба ҳам мувофиқат накунад, корро тафтишкунандаи сеюм месанҷад. Фикри тафтишкунандаи сеюм ниҳоӣ ва ҳалкунанда аст.

Пас аз тафтиш варақаи кори хаттӣ бори дигар нусхабардорӣ мешавад. Барномаи махсуси компютерӣ холҳои бадастовардаи довталабро ҳам аз рӯйи мазмуну мундариҷа ва ҳам аз рӯйи шумораи ғалатҳо ҳисоб мекунад. Маълумот доир ба холҳои бадастовардаи довталаб аз кори хаттӣ ва тест дар кабинети инфиродии ӯ гузошта мешавад.

Эссе метавонад мавзӯъҳои иҷтимоӣ, таърихӣ, (биология), масъалаҳои марбут ба физика, химия, техникаву технология ва ғайраҳоро дар бар гирад. Танҳо ҳадаф ин аст, ки тафаккуру тахайюл ва нутқи хаттии хонандаро рушд диҳем, ки ӯ тавонад доир ба мавзӯи пешниҳодшуда фикрашро ба забони тоҷикӣ дуруст ва бе ғалат баён кунад.

Вале, мутаассифона, аз натиҷаи озмоишҳо бармеояд, ки хонандагони муассисаҳои таълимии мо доир ба мавзӯъҳои одӣ андешаашонро ба таври бояду шояд баён карда наметавонанд. Агар баён ҳам кунанд, андешаашон хушк аст, фикрашонро асоснок карда наметавонанд, дуруст ва беғалат навишта наметавонанд. Сабабҳои ин ҳамаро бояд биомӯзем ва рӯяшон кор кунем. Мушкил ҳам ин ҷост, ки бештари мо инро танҳо кори омӯзгорони забон ва адабиёти тоҷик мепиндорем, барои такон додани андешаи хонанда, рушд додани тафаккуру тахайюл ва нутқи хаттии ӯ кӯшиш намекунем.

Хуллас, муҳим ин аст, ки хонанда андешаашро бо забони адабии тоҷикӣ бо як тартиби муайян ва бе ғалат баён карда тавонад. Аз такрори зиёди маънӣ, дароз кардани сухан (пургӯӣ, суханбозиҳои беҳуда) ва овардани далелҳое, ки ба мавзӯъ мувофиқ нестанд, худдорӣ намояд.

Довталаб ё хонанда эссеро бояд дар ҳаҷми ду саҳифаи варақаи андозааш А4 нависад. Яъне доир ба мавзӯи пешниҳодшуда фикрашро мухтасар, вале бо далел ва дуруст баён намояд.

Зарангези ЛАТИФ