ИМРӮЗ-РӮЗИ ТАВАЛЛУДИ ИСААК НЮТОН. Донистан ва омӯхтани ҳаёт ва фаъолияти ин олими барҷаста барои Тоҷикистон низ аҳамияти бузург дорад

ДУШАНБЕ, 04.01.2023 /АМИТ «Ховар»/. Имрӯз, 4 январ ба рӯзи таваллуди олими барҷастаи англис, математик, физик, астроном, механик Исаак Нютон (1643-1727) 380 сол пур мешавад. Ӯ қонуни машҳуртарин-қонуни ҷозибаи ҷаҳониро кашф карда, муаллифи се қонуни механика мебошад, ки ба асоси механикаи классикӣ дохил гардидаанд. Ба ӯ таҳияи ҳисобҳои интегралию дифференсиалӣ ва назарияи рангҳо тааллуқ доранд.

Тавре хабарнигори АМИТ «Ховар» навиштааст, дар замоне, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо фармони худ аз 31 январи соли 2020 Бистсолаи рушди илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф (2020-2040) эълон намудаанд, донистан ва омӯхтани ҳаёт ва фаъолияти илмии ин олими забардаст аз аҳамияти бузург бархӯрдор аст.

Исаак Нютон 4 январи соли 1643 дар деҳаи Вулсторп, дар хонаи деҳқони ба наздикӣ фавтида бо исми Нютон писаре ба дунё омад. Ба ӯ номи падараш — Исаак дода шуд.

Солҳои асосии ҳаёти Нютон дар деворҳои Коллеҷи муқаддаси Сегона, Донишгоҳи Кембриҷ гузашт. Ӯ танҳоӣ, фикр кардан ва навиштанро дӯст медошт. Ин одами орому хомӯш дар танҳоии худ дар муносибатҳои инсону табиат, дар чаҳонбинии мо инқилоб ба амал овард. Забони илми классикиро офарид, ки вай се аср бо он фикру гуфтор мекунад. Нобиғаи илм фарзанди шоистаи замони худ буд.

Нютон хондан, навиштан ва ҳисоб карданро дар мактабҳои деҳоти Вулсторп омӯхтааст. Вақте ки Нютон 12-сола буд, амакаш Вилям ӯро барои таҳсил ба мактаби ройгони Кинг дар Грантем фиристод. Дар ин ҷо ӯ забони лотинӣ ва ибтидои математикаро меомӯхт. Баъди дарс Исаак вақтро дар хона мегузаронид. Бозичаҳои мураккаби механикӣ, макетҳои осиёбҳои обӣ, мотороллер, обу соатҳои офтобӣ месохт.

Дар хонаи дорусоз, ки Нютон дар он ҷо зиндагӣ мекард, ӯ аз фанни химия донишҳои ибтидоӣ гирифт ва ба ин соҳа шавқу рағбат пайдо кард. Вай вақти худро бисёртар дар китобхона мегузаронд, аз китобҳо дар бораи қоидаҳои бо қаламу ранг кашидан, дар бораи таҷрибаҳои химиявӣ, гиёҳҳои шифобахш ва доруҳои табобатӣ маълумот пайдо мекард. Ҳамаи китобҳо бо забони лотинӣ буданд.

Ӯ дар Грантам асарҳои Ҷон Вилкинс «Сеҳри математикӣ» ва «Кашфи ҷаҳони нав дар Моҳ»-ро хонд. Ӯ дар бораи мошинҳои механикӣ, линзаҳо, мошин барои сафар ба Моҳ, системаи ҷаҳонии Коперник ва қонунҳои Кеплер маълумот гирифт. Ин ду китоби илмии оммавӣ нубуғи Нютонро бедор карданд.

Ӯ бо ёрии ҳисобҳои худ метавонад тангенсҳо, майдонҳо ва ҳаҷми ҳама гуна рақамҳои мураккабро, ки барои тиҷорат ва сохтмон мувофиқанд, зуд пайдо кунад. Аммо татбиқи асосии кашфиёти ӯ дар пеш буд.

Боре, пас аз анҷом додани таҷрибаҳо ба боғ баромад. Садои себи афтода ӯро боз ба андешаҳои кӯҳнааш дар бораи қонунҳои афтодан овард: «Чаро себ ҳамеша амудӣ меафтад… чаро ба паҳлӯ не, балки ҳамеша ба маркази Замин меафтад? Дар материя бояд қувваи ҷолибе мавҷуд бошад, ки дар маркази Замин мутамарказ шудааст. Агар материя моддаи дигарро ин тавр кашад, пас ба миқдори он бояд мутаносибият бошад. Аз ин рӯ, себ Заминро ҳамон тавре ҷалб мекунад, ки Замин себро мекашад. Аз ин рӯ, бояд қуввае мавҷуд бошад, ки мо онро ҷозиба меномем, ки дар тамоми олам паҳн мешавад».

Нютон моҳи апрели соли 1667 ба Кембриҷ баргашт. Моҳи октябри хамон сол ӯро аъзои хурди коллеҷ интихоб карданд ва сазовори стипендияи хурд гардид. Соли 1668 Нютон аввалин телескопи инъикоскунанда сохт.

6 феврали соли 1672 Нютон ба Ҷамъияти шоҳии илмҳои табиатшиносии Лондон гузориши «Назарияи нави рӯшноӣ ва рангҳо»-ро пешниҳод кард. Ин ёддошт таҷдиди лексияҳои ӯ дар бораи оптика буд.

Соли 1703 Нютон президенти Ҷамъияти шоҳии Лондон интихоб шуд. Нютон ба ҷамъият дастгоҳи нав — печи офтобиро пешкаш намуд. Он аз системаи линзаҳо иборат буд ва бо таваҷҷуҳ ба нурҳои офтоб металлҳоро гудохта метавонист. Аммо туҳфаи дигаре низ буд. Соли 1704 китоби дуюми «Оптика» аз чоп баромад. Баръакси «Элементҳо», ки бо забони лотинӣ навишта шудааст, «Оптика» ба забони англисӣ навишта шуд. Нютон мехост, ки китоби ӯ барои хонандагони бештари дастрас бошад.

«Оптика» аз се бахш иборат буда, фасли якум ба оптикаи геометрӣ ва тавсифи таркиби нури сафед бахшида шудааст. Дар дуюм бо таҷрибаҳо бо рангҳои плёнкаҳои тунук, сеюмӣ ҳодисаҳои дифраксия (хамшавии рӯшноӣ дар атрофи монеаҳо) тасвир шудааст.

Нютон аввалин касе буд, ки гуногунии шуоъҳои рӯшноӣ ва хусусияти натиҷавии рангҳоро таҳқиқ кард, ки то он вақт ҳеҷ кас ҳатто гумон намекард…

Тавре Директори Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Фарҳод Шокир зикр намуд, таҳқиқоти физикдон ва донишманди шинохтаи асри XVII Исаак Нютон дар таърихи рушди илми физика нақши калидӣ доранд. Агар ба масири рушди илмҳои табиатшиносӣ ва дақиқ назар намоем, то асри XVII илмҳои физика, химия, геология ва монанди инҳо ба доираи таҳқиқоти як маҷмӯи комплексии донишҳо – фалсафаи натуралӣ дохил мешуданд. Аз ин лиҳоз масалан, агар ба ҳолномаи олимони барҷастаи қарнҳои гузашта назар намоем, то асрҳои XVI-XVII дар шарҳи самти илмии онҳо калимаи «физикдон» ба назар намерасад, гарчанде ниёгони мо дар ин соҳаи донишҳои бунёдӣ доштанд. Сабаб дар он аст, ки илми физика то асрҳои XVI-XVII дар доираи фаъолияти фалсафа рушд мекард ва қонунияти табиат бештар аз нуқтаи назари илми фалсафа маънидод карда мешуд. Ин ҳам асос дорад, зеро агар ба таври умумӣ баён намоем, ҳам физика ва ҳам фалсафа аслан гирем – механизми кори табиатро меомӯзанд.

Ҳоло ба ҳама маълум аст, ки таърихи илми физика ҳамчун самти алоҳидаи илмӣ расман бо таҳқиқоти бунёдии Нютон дар интиҳои асри XVII оғоз ёфта, муаллифи ин таҳқиқот – ҳамчун асосгузори физикаи классикӣ шинохта шудааст.

Дар таърихи илм се кашфиёти бундии Нютон махсусан қайд мешаванд – назарияи ҷозибаи умумиҷаҳонӣ ва қонунҳои ҳаракат, табиати нури рӯшноӣ ва ҳисобҳои риёзӣ. Гарчанде дар ибтидои асри ХХ назария ва қонунҳои И.Нютон аз ҷониби физикдони шинохтаи асри ХХ А.Эйнштейн бо назарияҳои дақиқтари фазо ва вақт иваз шуданд, бо вуҷуди он таҳқиқоти И.Нютон ҳамчун қадами устувори ғолибияти бечунучарои ҷаҳонбинии илмӣ нисбат ба ҷоҳилӣ, барои эҳёи андешаи илмии таърихи инсоният заминаи бунёдӣ ва саҳми беназир гузоштаанд.

Аз ҷумла, дар раванди мукаммалнамоии физикаи классикии И.Нютон соли 1916 аз ҷониби А.Эйнштейн дар асоси назарияи умумии нисбият мавҷудияти мавҷҳои гравитатсионӣ пешгӯӣ карда шуд. Чӣ тавре ки олимони соҳаи физика хабар доранд, соли 2016 ба инсоният муяссар шуд, ки аввалин маротиба дар асоси таҷрибаҳо мавҷҳои мазкурро ба қайд гирад. Ин кашфиёт, ки соли 2017 бо ҷоизаи Нобелӣ қадрдонӣ гардид, бори дигар саҳеҳии назария ва қонунияти физикаро исбот намуд. Бояд зикр намоем, ки мавҷҳои гравитатсионӣ аслан лаппиши фазову вақтро ифода менамоянд ва таҳқиқи бунёдии онҳо инсониятро бо имконияти дар ҳақиқат бузурги илмию техникӣ муҷаҳҳаз хоҳад намуд.

Ҳоло физикдонҳои муосир дар заминаи таҳқиқоти олимони шинохтаи асрҳои гузашта, ба монанди И.Нютон ва А.Эйнштейн ба якчанд кашфиёти нав ноил гаштанд ва дар оянда дастрасӣ ба назарияву қонунияти боз ҳам васеътару нави физикӣ пешбинӣ мешавад.

Илми физика яке аз соҳаҳои бениҳоят ҷолиби таҳқиқот мебошад, ки қодир аст дар тамаддуни инсонӣ рушди бесобиқа ворид намояд, оғоз аз имконпазир будани телепортатсия то ба тағйири фазову вақт. Аз ин лиҳоз ҷавонон бояд ба илми мазкур боз ҳам бештар таваҷҷуҳ намоянд ва дар оянда бо кашфиёти хеш номбардори халқу миллати тоҷиқ дар арсаи ҷаҳонӣ гарданд.

Бояд гуфт, ки ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ, инчунин тавсеаи тафаккури техникии насли наврас бо ташаббуси Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2020-2040 «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» эълон гардидаанд. Аз ин лиҳоз донистан ва омӯхтани ҳаёт ва фаъолияти илмии ин олими барҷаста барои Тоҷикистон низ аҳамияти бузург дорад.

Раъно НУСРАТУЛЛО,
АМИТ «Ховар»

АКС аз манбаъҳои боз