РАҚАМИКУНОНӢ-ВОСИТАИ МУАССИРИ МУҚОВИМАТ БА КОРРУПСИЯ. Андешаҳои оид ба имконият ва хавфҳои вобаста ба он

ДУШАНБЕ, 29.11.2025 /АМИТ «Ховар»/. Аз рӯзҳои аввали Истиқлоли давлатӣ Тоҷикистон пайомадҳои манфии коррупсияро дарк намуда, мубориза бо онро яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати худ қарор дод. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста таъкид менамоянд, ки коррупсия ба арзишҳои ахлоқӣ, ҳуқуқҳои шаҳрвандон ва пешрафти иқтисодию демократии мамлакат таъсири манфӣ мерасонад.

-Дар робита ба ин 21 июли соли 1999 Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тадбирҳои иловагӣ оид ба пурзӯр намудани мубориза бар зидди ҷинояткорӣ дар соҳаи иқтисод ва коррупсия» қабул гардид, ки дар он самтҳои асосии ташаккули сиёсати давлатии зиддикоррупсионӣ муайян карда шуданд.

Барои пешгирӣ ва мубориза бо коррупсия соли 2003 Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид бар зидди коррупсия қабул шуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун аъзои комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ дар қатори дигар давлатҳо соли 2006 ба ин конвенсия имзо гузошта, онро ба низоми ҳуқуқии мамлакат ворид намуд.

Дар заминаи конвенсия бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 10 январи соли 2007 мақомоти махсусгардонид– Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд.

Инчунин дар доираи Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид бар зидди коррупсия зиёда аз 20 санади меъёрию ҳуқуқӣ ва 3 санади барномавии дурнамои сиёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 26 январи соли 2008 «Стратегияи мубориза бо коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2008-2012», бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 августи соли 2013 «Стратегияи муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2013-2020» ва бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 августи соли 2021 «Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» қабул карда шуданд. Онҳо асосҳои ташкилию ҳуқуқии самтҳои мухталифи муқовимат ба коррупсия муқаррар гардиданд.

Барномаҳои давлатии гуфташуда ба тақвияти раванди таъмини шаффофият дар идоракунии давлатӣ, ҷорӣ намудани якчанд  маҳдудият ва ошкору бартараф намудани сабабу шароити ба коррупсия мусоидаткунанда таҳкурсии боэътимод фароҳам оварданд.

Дар шароити ҷаҳони муосир, ки равандҳои рақамикунонӣ ба ҳама  соҳаҳои ҳаёти инсонӣ роҳ ёфтаанд, масъалаи пешгирии амалҳои коррупсионӣ низ ба сатҳи нав баромадааст. Технологияҳои рақамӣ имкон медиҳанд, ки тамоми равандҳои идоракунӣ, хизматрасонӣ ва қабули қарорҳо дар муҳити шаффоф, зуд ва бе дахолати шахсӣ амалӣ гарданд. Ин раванд барои коҳиши омилҳои коррупсионӣ заминаи устувор фароҳам меорад.

Имрӯзҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳнамоии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми соҳаҳо чораҳои ислоҳотӣ амалӣ мегарданд.

Дар мамлакат «Консепсияи иқтисоди рақамии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва «Барномаи миёнамуҳлати рушди иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025» қабул карда шудаанд. Илова бар ин, «Консепсияи ташаккули ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳуҷҷати электронӣ ва имзои электронӣ» қабул гардиданд. Ин барномаю консепсияҳо ба рушди ҳамкории тиҷоратӣ, роҳёбии бештар ба бозори ҷаҳонӣ тавассути рақамикунонии соҳа, таъмини низоми содакардашудаи савдои электронӣ, содагардонии расмиёти савдо ва ҷалби сармояи хориҷӣ равона шудаанд.

Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни пешниҳоди Паём ба Маҷлиси Олӣ 28 декабри соли 2024 дастур доданд, ки Вазорати молия, Бонки миллӣ, Кумитаи андоз, Хадамоти гумрук, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ якҷо бо дигар вазорату идораҳо ва мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатӣ вазифадор мебошанд, ки ҳалли масъалаҳои вусъат додани истифодаи технологияҳои муосири рақамиро ҳарчи зудтар таъмин намоянд.

Дар ин раванд то охири соли 2025 бояд пардохтҳои ғайринақдӣ дар соҳаҳои буҷетӣ ва хизматрасонии давлатӣ пурра таъмин карда шаванд.

Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз намуданд, ки дар бисёр кишварҳо нишондиҳандаи пардохтҳои ғайринақдӣ 80 – 90 фоизро ташкил медиҳад.

Ин яке аз роҳҳои асосии таъмин намудани шаффофияти амалиёти хизматрасонӣ, баҳисобгирӣ ва пешгирии коррупсия мебошад.

Яке аз омилҳои муҳими пешгирии коррупсия – амалӣ гардидани низоми ҳукумати электронӣ буда, истифодаи системаҳои электронӣ дар мақомоти давлатӣ, бахусус ҳукумати электронӣ (e-Government), имкон медиҳад, ки ҳар амали идорӣ сабт ва назорат карда шавад.

Татбиқи ҳукумати электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун яке аз воситаҳои муассири мубориза бо коррупсия шинохта шудааст. Тавре ки таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ҳукумати электронӣ ба баланд шудани сатҳ ва сифати хизматрасониҳои давлатӣ, шаффофият ва кам кардани дахолати шахсӣ дар равандҳои маъмурӣ мусоидат менамояд.

Масалан, ҳангоми пешниҳоди хизматрасониҳои давлатӣ дар шакли электронӣ (ба мисли бақайдгирии соҳибкорӣ, гирифтани иҷозатнома, пардохти андозҳо ё дархости хизматрасониҳои иҷтимоӣ), дахолати миёнаравон ва муносибатҳои шахсӣ аз байн меравад. Ин маънои онро дорад, ки шаҳрванд бо сохторҳои давлатӣ танҳо тавассути низоми рақамӣ муошират мекунад — бе дидору гуфтушунид ва бе имкони “муомилаҳои пинҳонӣ”.

Дар натиҷаи татбиқи амалии дастуру супоришҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон коҳиши назаррас дар шохаҳои хизматрасонии оморӣ, андоз, гумрукӣ, бақайдгирии ҳуқуқӣ ва маъмурӣ мушоҳида мешавад. Яке аз намунаҳои муассир — ҷорӣ шудани системаи “Равзанаи ягона” мебошад, ки муносибатҳои бевоситаи шаҳрванд бо кормандони давлатӣ ва дар натиҷа эҳтимоли амалҳои коррупсиониро коҳиш дод.

Зимнан, ҳукумати электронӣ муносибати шахсӣ байни шаҳрванд ва мансабдорро ба муносибати виртуалӣ табдил медиҳад, ки воситаи муассири бартарафсозии ришваситонӣ ба шумор меравад. Ҳамчунин гардиши электронии ҳуҷҷатҳо низ суиистеъмоли вазифавиро мушкил сохта, тамоми амалиётро назоратпазир менамояд.

Ҳоло тибқи иттилои Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар нимаи аввали соли 2025 бо ҷалби барномасозони ватанӣ бо назардошти таҷрибаи кишварҳои минтақа Низоми ягонаи гардиши ҳуҷҷатҳои электронӣ татбиқ карда шуда, барои ҳамгироии пурра амалӣ намудани мукотиботи электронӣ дар сатҳи мақомоти марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти давлатӣ пешбинӣ гардидааст. Дар маҷмуъ низоми мазкур дар 100 мақомоти давлатӣ насб карда шудааст. Дар айни замон аз ин шумора 60 мақомоти давлатӣ фаъолияти худро пурра тибқи талаботи низоми мазкур ба роҳ мондаанд.

Технологияҳои рақамӣ на танҳо шаффофиятро зиёд мекунанд, балки ҳисоботдиҳии кормандони давлатӣ ва муассисаҳои ҷамъиятиро низ таҳким мебахшанд. Бо истифода аз платформаҳои онлайн маълумот дар бораи буҷет, хароҷот, лоиҳаҳо ва қарордодҳо барои ҷомеа дастрас мегардад.

Имрӯз системаҳои зеҳни сунъӣ (AI), таҳлили бузурги додаҳо (Big Data) ва блокчейн дар самти мубориза бо коррупсия нақши муҳим доранд. Масалан, зеҳни сунъӣ метавонад рафтори ғайримуқаррарии молиявиро таҳлил карда, ҳолатҳои эҳтимолии қаллобӣ ё фасодро дар муҳлатҳои кӯтоҳ ошкор кунад.

Блокчейн, ки аз рӯи табиати худ сохтори тағйирнопазир дорад, сабтҳои расмиро бетағйир нигоҳ медорад ва имкони иваз ё пинҳон кардани маълумотро аз байн мебарад. Ин хусусият боварии шаҳрвандонро ба низомҳои давлатӣ тақвият мебахшанд.

Аммо бо вуҷуди ҳамаи ин, рақамикунонӣ фасодро комилан аз байн намебарад — он танҳо шакл иваз мекунад. Имрӯз дар баробари “коррупсияи анъанавӣ” истилоҳи «коррупсияи электронӣ» пайдо шудааст. Ин намуди фасод метавонад бо истифода аз шабакаҳои махфӣ, криптовалютаҳо ё хатоиҳои барномавии ҳушёрона ба амал ояд.

Ё ин ки технологияи блокчейн, ки барои шаффофият тарҳрезӣ шудааст, метавонад боиси муомилоти ғайриқонунӣ дар асъори рамзгузоришуда гардад.

Кишварҳои пешрафта, аз ҷумла Эстония, Сингапур ва Кореяи Ҷанубӣ нишон доданд, ки рақамикунонӣ метавонад ба таври воқеӣ сатҳи коррупсияро коҳиш диҳад. Дар ин кишварҳо тамоми хизматрасониҳои давлатӣ дар муҳити рақамӣ амалӣ мешаванд ва ҳар амали идорӣ изи рақамии худ дорад.

Дар Тоҷикистон низ солҳои охир самти рақамикунонӣ вусъат меёбад. Ҳукумати мамлакат ҳадаф дорад, ки тамоми сохторҳои давлатӣ ва иҷтимоиро ба низоми рақамӣ ворид намояд.

Феълан бо мақсади пешниҳоди рақамии хизматрасониҳои давлатӣ низоми ҳамгироии иттилоотии байниидоравӣ таҳия гардида, дар заминаи он аз ҷониби Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон портали ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ – «khizmat.ehukumat.tj» амалӣ гардидааст.

Дар назди Агентӣ барои содаю осон кардани пешниҳоди хизматрасониҳои давлатӣ Маркази хизматрасонии давлатӣ ташкил карда мешавад, ки дар ин самт корҳои таъмирию сохтмонӣ ба анҷом расидаанд. Дар марҳилаи аввал 20 намуди хизматрасонии давлатӣ ба тариқи мустақим (онлайн) ё дар шакли рақамӣ ба роҳ монда мешавад. Ҳамзамон дар назар аст, ки то охири соли 2025 ин шумора ба беш аз 50 адад расонида шуда, аз ҷониби мақомот, ташкилоти давлатӣ ва шахсони воқеию ҳуқуқӣ онҳо минбаъд аз тариқи портали ягонаи хизматрасонии давлатӣ амалӣ гарданд.

Хулоса, рақамикунонӣ танҳо раванд ё барнома нест — он фалсафаи нави идоракунӣ ва муносибат бо ҷомеа мебошад. Бо татбиқи босамари технологияҳои рақамӣ метавон фазои боварӣ ва адолатро дар ҷомеа таҳким бахшид, ки ин яке аз роҳҳои асосии муқовимат ба коррупсия ба шумор меравад.

Дар ҷаҳони имрӯза, ки иттилоот сармояи арзишмандтарин аст, ҳар қадам ба сӯи рақамикунонӣ — қадами устувор ба сӯи шаффофият, адолат ва рушди устувори ҷомеа мебошад.

Ҳамин тариқ, рақамикунонӣ воситаи пуриқтидори мубориза бо фасод аст, аммо худ аз он эмин нест. Агар чораҳои назоратӣ, қонунгузорӣ ва маърифати рақамии шаҳрвандон ба таври ҳамқадам рушд накунанд, технология метавонад ҳам ба воситаи мубориза бо фасод ва ҳам ба абзори нави он табдил ёбад.

Фирӯзҷон ҒАФФОРОВ,
муовини ректор оид ба татбиқи стратегияҳо
ва рушди технологияҳои инноватсионии
Донишгоҳи технологии Тоҷикистон

 АКС аз муаллиф