СОЛИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚӢ. Андешаҳои профессор Маҳкам Маҳмудзода ба истиқболи 30-солагии Конститутсияи Тоҷикистон

ДУШАНБЕ, 13.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Давоми садсолаҳои охир масъалаҳои назария ва амалияи конститутсионализм мушкилоти мубрами рушди ҷомеа буданд ва боқӣ мемонанд. Солҳои охир масъалаҳои умумии назарияи конститутсионализм муҳокима ва хусусияти хоси он муайян карда мешавад: ҳукмронии қонун, тақсимоти ҳокимият, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои шахс, роҳҳои татбиқ ва ҳимояи онҳо, тартиботи демократӣ ва ғайра.

Яке аз шартҳои муҳимтарини рушди пешрафтаи давлатҳо ва ҷомеаҳои демократӣ конститутсионализм бо равишҳои зиёди назариявӣ-консептуалӣ ва амалии он мебошад. Он аз ҷониби ҷомеа ҳамчун асоси бунёдии пас аз сегонагии давлати демократӣ, рушди низоми сиёсӣ, ҳамбастагии ҳокимияти давлатӣ, ташкили сохторҳои институтсионалии ҷомеаи шаҳрвандӣ эътироф ва қабул карда мешавад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба арзишҳои низоми демократӣ рӯй оварда, эъмори давлати соҳибистиқлолро пеш гирифтааст. Соҳибистиқлолии давлат, пеш аз ҳама, аз рушди устувори сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии ҷомеа аз самаранокии қонунгузории ҷумҳурӣ вобастагӣ дорад. Пас аз соҳибистиқлолии Тоҷикистон дар таърихи халқи тоҷик давраи нави инкишофи давлатдорӣ оғоз гардид. Аз ҳамин давра сар карда, дар ҷомеаи навбунёди давлати тоҷикон равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳоти сиёсию ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангиву маънавӣ ва эҳёи арзишҳои миллӣ оғоз ёфтанд.

Албатта, барои аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ба расмият даровардани истиқлолияти давлатӣ ва таъмини таҳкими ваҳдати халқу миллат, пеш аз ҳама, қабули Қонуни асосии давлат зарур аст. Соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон ва инкишофи мустақилонаи минбаъдаи он дар тамоми соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа дигаргуниҳои амиқро рӯи кор овард. Дар ҷомеа ақидаю андешаи давлати ҳуқуқбунёду демократӣ, таҷзияи ҳокимият, гуногунандешию бисёрҳизбӣ, соҳибихтиёрии халқ, эътирофи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эътирофи имкон доштани мавҷудияти моликияти хусусӣ ба сифати шакли баробарҳуқуқии моликият ва ғайра, ки дар маҷмуъ андешаи машрутиятро (конститутсионализмро) ташкил медиҳанд, рӯ ба ҳастӣ ниҳодаанд. Дар раванди таҳия ва қабули Конститутсия бояд, ки халқи ҷумҳурӣ имкони ифодаи озодонаи фикру мулоҳизаро нисбат ба арзишҳои конститутсионӣ дошта бошанд. Таклифу дархостҳои шаҳрвандон то қадри имкон воқеан дар матни конститутсия ифода ёбад ва сохти конститутсионии пешбинишуда усулҳои демократии ташкили ҳокимияти давлатӣ, бунёди ҷомеаи шаҳрвандиро ҳадаф қарор диҳад.

Дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёди давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва ягона калидӣ буда, дар рушди низоми сиёсии ҷумҳурӣ, ҳамбастагии шохаҳои ҳокимияти давлатӣ ва ташкили сохторҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки маҳаки асосии конститутсионализм мебошанд, нақши асосӣ бозидаанд.

Таҳаввулоти мураккаби сиёсӣ дар ҷаҳон дар охири асри ХХ ба Тоҷикистон, ки ба сӯи истиқлолият қадамҳои аввалин гузошта буд, таъсири манфӣ расонд. Дар ин давра ҷумҳурӣ ба низои дохилӣ гирифтор шуд, ки ба парокандагии миллат ва парокандагии давлатдории Тоҷикистон таҳдид мекард.

Дар натиҷаи низоъҳои дохилӣ асосҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва идеологии ҷомеаи Тоҷикистон хароб гардида, фаъолияти корхонаҳои истеҳсолӣ қатъ гардида, ҳокимияти давлатӣ фалаҷ гардида, дар мамлакат беқонунӣ ва беҳуқуқӣ ба вуҷуд омад, ки боиси мушкилоти ҷиддӣ гардид. Дар чунин вазъияти душвор ҳадафи ягонаи роҳбарияти мамлакат дар он замон наҷот додани мардуми тоҷик аз нобудшавӣ ва муътадил гардонидани вазъи сиёсии мамлакат буд. Ҳама дарк мекарданд, ки ин масъала танҳо тавассути ташкили мақомоти нави давлатӣ, аз ҷумла ҷорӣ намудани интихоботи конститутсионӣ ҳал карда мешавад. Ин раванди нави сиёсӣ буд ва дар муддати кӯтоҳтарин даъват кардани сессияи XVI ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ояндаи давлат ва миллатро муайян кард.

Бо вуҷуди вазъияти мураккаби сиёсӣ дар ҷумҳурӣ, дар иҷлосия қарорҳои муҳими тақдирсоз қабул гардида, масъулияти ояндаи халқи тоҷик ва давлати мустақили Тоҷикистон ба дӯши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузошта шуд, ки якдилона Раиси Шурои Олии ҷумҳурӣ интихоб шуданд. Аз ин лаҳза давраи муътадил шудани вазъи сиёсии мамлакат оғоз меёбад ва дар муддати кӯтоҳ натиҷаҳои самарабахши он зоҳир шуданд.

Пешвои миллат дар лаҳзаҳои аввали роҳбарӣ тамоми неруву тавонашонро баҳри барқарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ равона намуда, ба самти қабули қонунҳое, ки барои расидан ба ин ҳадаф мусоидат мекарданд, қадамҳои устувор гузоштаанд.

Махсусан, дар ҷараёни ҷаласаҳои иҷлосия, аз ҷумла масъалаҳои қабули қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз қабили Қонун «Дар бораи гурезаҳо», «Дар бораи эълони 26 ноябри соли 1992 Рӯзи сулҳ ва ризоияти миллии мардуми Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Герби давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тақвияти ҷавобгарии ҷиноятӣ барои ҷиноятҳои вазнин алайҳи саломатӣ ва ҳаёти шаҳрвандон, ҳуқуқҳои молумулкии онҳо ва хароб кардани асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки ба равандҳои муътадилсозӣ дар давлат мусоидат карданд.

Ҳамчунин бо мақсади хотима додан ба низоъҳои дохилӣ, пешгирии вайроншавии асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии давлат, нигоҳ доштани сулҳу субот, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории гурӯҳҳои алоҳида ва ҳизбҳои сиёсӣ бо назардошти принсипҳои гуманизм санади меъёрии ҳуқуқӣ «Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноятӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар ноҳияҳои мухолифин аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 ҷиноят ва амалҳои ғайриқонунӣ содир кардаанд», қабул карда шуд. Инчунин 74 санади дигари ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва як изҳороти дорои хусусияти муҳими таърихӣ қабул шуданд.

Пас аз анҷоми ҷаласа 12 декабри соли 1992 Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мардуми мамлакат ҳамчун кафили соҳибихтиёрӣ ва тамомияти давлати Тоҷикистон бо барномаҳои стратегӣ ва мақсаднок барои муътадил гардонидани вазъи мураккаби сиёсии мамлакат ва рушди муназзами бахшҳои гуногун муроҷиат намуданд.

Дар ин муроҷиатнома, аз ҷумла иброз гардид, ки барои ҳар давлати соҳибистиқлол масъалаҳое, аз қабили навсозии асосҳои қонунгузории Тоҷикистон, такмил додани он тибқи ҳуқуқи байналмилалӣ, таъсиси асосҳои давлати нави демократӣ, ки бо принсипи волоияти қонун танзим карда мешаванд, таъсиси артиши миллӣ, ҳифзи сарҳади давлатӣ, ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ, барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ бо мамлакатҳои ҷаҳон муҳим мебошанд.

Барои амалӣ намудани қарорҳои дар ин иҷлосияи таърихӣ қабулшуда ва вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти Тоҷикистон дар назди мардуми ҷумҳурӣ гузошта шуда буданд, ки дар асоси онҳо Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нави рушд ворид шуда буд, мамлакат бояд ислоҳоти конститутсиониро суръат бахшад. Қабули Конститутсияи давлати нави мустақил бояд арзишҳои сатҳи байналмилалиро ба назар гирад, зеро қабули Конститутсияи нав барои ҷумҳурӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарин буд ва пешрафти ҷомеа ва ташкили сохтори нави ҳокимият, пеш аз ҳама, дар асоси қабули Конститутсияи нав имконпазир буд.

Зарурат ва аҳамияти қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бунёди давлатдории миллӣ аз ҷониби Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид шуд. Аз ҷумла, дар муроҷиатнома гуфта мешавад: «Заминаи ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистонро нав кардан, онро мутобиқи меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такмил додан ва барои таъсиси давлати нав — давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштан зарур аст».

Бояд иброз намуд, ки таҳия ва муҳокимаи лоиҳаи Конститутсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон воқеан пас аз иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оғоз гардида, натиҷаи татбиқи қарорҳои таърихии он гардид.

Илова бар ин, бояд гуфт, ки ғояи давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, дар иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун самти стратегии рушди ҷомеаи Тоҷикистон эълон карда шуд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки он замон Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон буданд, баъди анҷоми ин иҷлосияи таърихӣ борҳо изҳор доштанд, ки давлати Тоҷикистон ҷонибдори ин ғояи таърихӣ мебошад. Аз ҷумла, дар изҳороти худ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд: «Мо борҳо гуфтаем ва такрор ба такрор мегӯем, ки мо тарафдори бунёди давлати демократӣ ҳастем, ки бар волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст ва муносибати мо ба арзишҳои умумибашарӣ мувофиқат мекунад».

Дар сессияи XVII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 августи соли 1993 «Дар бораи таъсиси Комиссия оид ба омодасозии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд ва бо ин роҳ ба таҳияи лоиҳаи Конститутсия такони қавӣ дода шуд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ифодаи олии яке аз арзишҳои гаронбаҳои умумиинсонӣ — озодии инсон мебошад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ 19 марти соли 1993 изҳор доштанд: «Мо набояд фаромӯш кунем, ки озодии инсон асоси ҷомеаест, ки дар он волоияти қонун ҳукмронӣ мекунад. Маҳз озодии инсон шакл ва мундариҷаи соҳибихтиёрии миллӣ ва давлатиро муайян мекунад ва давлат дар пешбурди озодиҳои инсон нақши асосиро ба уҳда мегирад».

Комиссия таҳти роҳбарии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар он вақт манфиатҳои миллӣ ва зарурати муътадил кардани вазъи сиёсии ҷумҳуриро ба назар мегирифт. Инчунин фаъолияти ин Комиссия ба суръат бахшидани таҳияи Конститутсия, ки ҳуқуқ ва озодии инсон ва шаҳрвандро ҳамчун арзиши олии ҳуқуқ ва озодӣ эълон ва эътироф мекард, такон дод.

Конститутсия маълум аст, ки ҳуҷҷати сиёсӣ буда, ҳадафҳои стратегӣ дорад ва асосҳои ҷомеа ва давлатро муайян мекунад. Ин хусусияти муҳими Конститутсия аз он вобаста аст, ки он ба талаботи ҳар як давраи нави таърихӣ то чӣ андоза ҷавобгӯ аст. Яке аз ҳадафҳои муҳими қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон мутобиқ гардонидани меъёрҳои Конститутсия ба талаботи муосир ва пеш аз ҳама, бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ буд. Дар гузориш дар сессияи 48-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид 30 сентябри соли 1993 Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунин изҳор доштанд, ки «Тоҷикистон ҳоло дар таҳияи  лоиҳаи Конститутсияи нав кор карда истодааст, ки дар он ҳамаи масъалаҳои марбут ба таъмини ҳуқуқу озодиҳои ҷудонопазири инсон ва шаҳрванд баррасӣ карда мешаванд».

Ба ибораи дигар, ҳангоми таҳияи Конститутсия роҳбарияти сиёсии мамлакат дар навбати аввал меъёрҳоеро ба назар гирифтанд, ки метавонанд манфиатҳои миллии ҷомеаи нави Тоҷикистонро дар ҳама гуна вазъияти душвор инъикос намоянд, инчунин истиқлолият ва ваҳдати конститутсиониро амалӣ намоянд. Дигар масъалаҳои муҳим низ бояд ба ворид шудани Тоҷикистон ба арсаи сиёсии ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақил ва субъекти комилҳуқуқ мусоидат мекарданд.

Ҳамаи ҷаласаҳои гурӯҳи корӣ оид ба таҳияи Конститутсия, ки масъалаҳои татбиқи воқеии соҳибихтиёрии давлат ва пешрафти ҷомеаро баррасӣ мекарданд, таҳти сарпарастӣ ва бо иштироки Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор гардиданд.

Сарвари давлат якчанд хусусиятҳои асосии Конститутсияи нави Тоҷикистонро муайян намуда, пешниҳодҳои муфид манзур намуданд, ки аз ҷониби Комиссияи конститутсионӣ ва гурӯҳи корӣ тасдиқ гардид. Ин пешниҳодҳо се ғояи асосӣ ва афзалиятнокро дар бар мегирифтанд:

Якум, «Конститутсия дар асл ҳуҷҷати ҳуқуқӣ мебошад. Дар айни замон Конститутсия муҳимтарин ҳуҷҷати сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ мебошад, ки ҳам идеалҳо ва ҳам арзишҳои ҷомеаро инъикос мекунад ва инчунин барои расидан ба ҳадафҳои гузошташудаи давлат ва рушди миллӣ замина фароҳам меорад.

Дуюм, «Конститутсия ҳуҷҷати ҳуқуқие аст, ки иштироки бевоситаи мардумро дар қонун дар интихоби шакли ҳокимияти сиёсӣ, таъсис ва фаъолияти мақомоти олии давлатӣ, инчунин масъулияти онро дар назди мардум мустаҳкам мекунад».

Сеюм, «Конститутсия инчунин ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро муайян мекунад ва доираи татбиқи онҳоро танзим мекунад».

Илова бар ин, таъкид шуд, ки ин масъалаҳо бояд ба Конститутсияи нав бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ-сиёсӣ, миллӣ, динӣ ва фарҳангии ҷумҳурии мо дохил карда шаванд. Дар ин марҳилаи рушди ҷомеаи мо вазифаи асосӣ ва муҳимтарини мо бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявӣ буд.

Идеяи қабули Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки шароити махсуси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии мамлакати моро ба назар мегирад, аҳамияти бузурги фарҳангӣ дошт. Ин нуқтаи назар исбот мекунад, ки конститутсияи ҳар давлат хусусияти миллӣ дорад, зеро:

— аввалан, ин ҳуҷҷат бо назардошти вазъи ҷумҳурӣ қабул карда мешавад;

— дуюм, ба ифода ва ҳимояи манфиатҳои миллӣ мусоидат мекунад;

— сеюм, ба татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар шароити мушаххаси таърихӣ мусоидат менамояд.

Дар арафаи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати ҳуқуқии демократӣ ва давлати дунявӣ ҳамчун консепсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон муаррифӣ гардид. Ин консепсияи давлати навтаъсис бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷомеаи мо муаррифӣ шуда, ҳамзамон бунёди давлати миллии демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявиро дар шароити Тоҷикистон пешбинӣ мекард. Консепсияи давлати дунявӣ бо волоияти қонун, ки имрӯз ҳам амалӣ шуда истодааст, аз як тараф, арзишҳои эътирофшудаи ҷомеаи ҷаҳониро пурра инъикос мекунад, аз тарафи дигар, шакли ифодаи манфиатҳои миллии мо аст.

Дар баробари консепсияи давлати демократӣ, ки ба принсипи волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, инчунин идеяи ҷорӣ намудани принсипи давлати иҷтимоӣ пешниҳод карда шуд. Таҷрибаи конститутсионии ҷаҳонӣ исбот мекунад, ки давлати ҳуқуқии демократӣ аҳамияти иҷтимоӣ дорад ва кӯшиш мекунад, ки мушкилоти иҷтимоиро ҳал кунад. Аз ин рӯ, дар конститутсияҳои мамлакатҳои демократӣ идеяи давлати иҷтимоӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, одатан дар қисми аввали Қонуни асосӣ мустаҳкам карда мешавад. Бо назардошти ин таҷрибаи ҷаҳонӣ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон алоҳида таъкид намуданд, ки «мақомот умедворанд, ки консепсияи чунин давлат, ки мо онро идеали иҷтимоии худ мешуморем, ба бахшҳои аввали Конститутсияи нави Тоҷикистон дохил карда мешавад».

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни таҳияи лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон борҳо изҳор доштанд, ки ҳуқуқи инсон бояд яке аз қисмҳои муҳимтарини Конститутсияи нави мо бошад. Сарвари давлат таъкид намуданд, ки ҳуқуқи инсон масъалаи муҳим аст ва «ҳоло онҳо дар маркази таваҷҷуҳи тамоми ҷаҳон қарор доранд, бахусус дар таъсиси кишварҳои мутамаддин ва пешрафта».

Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар арзишҳои умумиинсонӣ, аз ҷумла гуногунандешии сиёсӣ низ муқаррар шудаанд. Зимни суханронӣ дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин нуқтаи муҳимро дар ин масъала таъкид намуданд: «Гуногунандешии сиёсӣ — яке аз арзишҳои мост».

Масъалаи дигари муҳим дар таҳияи Конститутсия ба аҳолӣ фаҳмондани мазмуни лоиҳаи Конститутсия ва фаҳмидани афзалияти он дар муҳити ҳуқуқии давлат мебошад. Таҳти роҳбарии гурӯҳи корӣ бо ҷалби ҳуқуқшиносон, ходимони намоёни давлатӣ ва ҷамъиятӣ, коршиносони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва зиёда аз 50 намояндаи ҷомеа, инчунин мансабдорони давлатӣ оид ба шарҳи муқаррароти Конститутсия ба аҳолии ҷумҳурӣ корҳои азим анҷом дода шуданд. Дар маҷмуъ, аҳолии мамлакат ба лоиҳаи Конститутсия, ки барои муҳокимаи ҷамъиятӣ пешниҳод шуда буд, зиёда аз ҳашт ҳазор пешниҳод ва дархост манзур намуданд.

Пас аз муҳокимаи ғайринавбатии лоиҳаи Конститутсия дар моҳҳои апрел ва июни соли 1994, аксарияти шаҳрвандони ҷумҳурӣ лоиҳаро дастгирӣ карданд ва омодагии худро барои гузаронидани ислоҳоти конститутсионӣ ва қабули Конститутсия ҳарчи зудтар изҳор намуданд. Дар ин замина, дар асоси изҳороти сиёсии Президент муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки аз ҷониби Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 1993 дастгирӣ гардид, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ислоҳоти конститутсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 20 июли соли 1994 қарор қабул кард, ки Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ба иҷро дароварда шавад.

Бояд гуфт, ки барои тақвияти истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва ваҳдати халқи Тоҷикистон Конститутсияи соли 1994 боэътимодтарин омил ва санади ҳуқуқии ташаккули давлатдории миллӣ мебошад. Агар ба инобат бигирем, ки тибқи назарияҳои навтарини иҷтимоӣ баробари унсурҳои асосии ташаккулдиҳандаи миллат (умумияти ҳаёти иқтисодӣ, ҳудуди ягона ва хусусиятҳои муайяни равонӣ), инчунин зарурати давлатдории миллӣ низ махсус қайд мегардад, аҳамияти фавқулода ва бузурги Конститутсия дар таҳкими пояҳоя иҷтимоию иқтисодӣ, ҳуқуқӣ ва мафкуравии давлати навистиқлоли тоҷикон тавассути тағйирнопазир эълон шудани натанҳо шакли идора, балки моҳияти ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ, демократӣ ва иҷтимоии давлат ба таври барҷаста аён мегардад.

Воқеан, ҷавобгӯи демократия будани ин ё он конститутсия аз мундариҷаи демократӣ доштани он бармеояд. Қабл аз ҳама, Конститутсия бояд ба рушди мунтазаму устувори ниҳодҳои бунёдии демократӣ мусоидат кунад, ки интихоботи озоду шаффоф, интихобӣ будани ашхоси мансабдор, озодии афкор, дастрасӣ ба сарчашмаҳои алтернативии иттилоот, ҳуқуқҳои умумии шаҳрвандӣ, мухторияти иттиҳодияҳо (ҳизбҳои сиёсӣ, гурӯҳҳо аз рӯи манфиат, ҷамъиятҳои шаҳрвандон ва ғайра) ба онҳо дохиланд. Ғайр аз ин, ҳуқуқҳои асосӣ, мувозинати манфиатҳо, ҳисоботдиҳӣ, намояндагӣ, мусолиҳакорӣ, идоракунии пурсамар, баровардани қарорҳои босалоҳият, шаффофият ва ошкорбаёнӣ-омилҳое мебошанд, ки аз рӯи сабт ва кафолати таъмини онҳо дар қонунҳои асосӣ инкишофи демократӣ бебозгашт хоҳад шуд. Ҳатто аз рӯи ин назария метавон бо гузашти солҳо ба Конститутсияи Тоҷикистон баҳои мусбат дод. Новобаста аз муҳлати хеле кӯтоҳи қабули Конститутсия ниҳодҳои бунёдии демократӣ дар Тоҷикистон рушди муътадил пайдо кардаанд, чунончӣ, вакилони халқ бо иштироки мушоҳидони дохиливу хориҷӣ мегузаранд. Озодии сухан тавассути шабакаи васеи воситаҳои ахбор ва матбуоти хусусӣ амалӣ шуда, сензура ва таъқиб барои танқид тибқи Конститутсия (моддаи 30) манъ аст.

Аз ҷумла, моддаи 1-и ин Қонун, ки мақоми қонуни конститутсиониро дошт, пешбинӣ мекард, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Комиссияи таҳияи Конститутсияи нав дар натиҷаи муҳокимаи ҷамъиятӣ таҳия шудааст, аз ҷониби раъйпурсии умумихалқӣ тасдиқ карда шуд. Ҳамин тариқ, пас аз баҳсҳои тӯлонӣ Комиссияи конститутсионӣ масъулияти таърихиро дарк намуда, таҳлили воқеӣ анҷом дод ва тавсия дод, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба раъйпурсии умумихалқӣ пешниҳод карда шавад. Тибқи натиҷаҳои раъйпурсии умумимиллӣ, лоиҳаро зиёда аз 87 фоизи иштирокчиён дастгирӣ карданд. Ҳамин тавр, бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳифаи нав дар таърихи давлатдории Тоҷикистон оғоз ёфт.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуҷҷати муҳимтарини таърихи нави тоҷикон буда, барои гузариш ба марҳилаи нави таърихии волоияти қонун ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ гузоштааст. Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати муҳимтарин ва шиносномаи миллат аҳамияти таърихиро нигоҳ медорад.

Тавре ки дар суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XXI Шурои Олӣ таъкид гардид: «Конститутсияи мо – қонуни давлати мустақил, ки ваҳдати миллати моро таъмин менамояд, абадӣ хоҳад буд».

Бо қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон, равандҳои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ тибқи қонунгузорӣ, тартиби таҳия, қабул ва эътибор пайдо кардани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, низоми онҳо, инчунин тартиби бақайдгирии давлатӣ муайян шуданд.

Ҳамзамон татбиқи ҳадафҳо, банди асосӣ ва меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки кафолати истиқлолият ва рушди ҷомеа мебошанд, аз кори самарабахш ва талошҳои мақомоти давлатӣ, шахсони мансабдор, хизматчиёни давлатӣ, шаҳрвандон ва тамоми ҷомеа вобаста мебошад. Дар гузориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласаи якуми Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 7 апрели соли 1995 омадааст: «Ҳоло ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон вазифаи аввалиндараҷаи худро дар он мебинам, ки кафолатҳои дар Конститутсия эълоншуда ба шиорҳои холӣ табдил наёбанд, балки ба воқеият табдил ва амалӣ гарданд». Конститутсия ғояҳо ва усулҳои пешрафтаи миллӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлати демократӣ, волоияти қонун, дунявият ва тақсимоти ҳокимият, кафолати пурраи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, гуногунандешии сиёсӣ ва идеологиро дар бар мегирад.

Бояд таъкид кард, ки Конститутсияи мамлакат, ки таҳти роҳбарии оқилонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи хеле мураккаб ва ибтидоии ташаккули давлатдории мо таҳия ва қабул гардидааст, дастоварди бузург аст. Ин ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ барои инкишофи конститусионализм ва  амалӣ намудани ҳадафҳои неки миллати мо буда, барои пайдоиши дигаргуниҳои куллӣ дар ҷомеа заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошта, самтҳои минбаъдаи рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлатро муайян кардааст.

Конститутсияи Тоҷикистон барои марҳилаи нави таърихӣ – гузариш аз давлати сотсиалистӣ ба давлати ҳуқуқӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошт. Инчунин он барои рушди устувори давлат, муътадил гардонидани вазъи сиёсӣ ва таъмини амнияти ҷамъиятӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ, таҳкими тартиботи ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд замина гузошт.

Бешубҳа, қабули Конститутсия дастоварди бузурги мардуми мо дар роҳи таъсиси давлатдории нав мебошад, ки ҳамзамон дар нигоҳ доштани сулҳу суботи пойдор, ваҳдати миллӣ, инчунин дар ташаккули ниҳодҳои гуногуни ҷомеаи шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон нақши муҳим мебозад.

Хусусияти муҳими Конститутсия дар он аст, ки он аз як тараф қонуни асосии давлат ва аз тарафи дигар, қонуни асосии ҷомеа мебошад, ки ба мақоми халқ ҳамчун ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ ва дорандаи соҳибихтиёрӣ такя мекунад.

Дар маҷмуъ, Конститутсия ҳамчун қонуни олии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷамъиятиро муайян намуда, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ танзим менамояд ва дар таърихи навини он – бо риоя ва ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, дар баробари ин, ба масъалаи фароҳам овардани шароити мусоид барои сатҳи муносиби зиндагии аҳолии мамлакат диққати махсус дода мешавад. Инчунин бояд таъкид кард, ки ба ин ҳуҷҷат аз ҷониби коршиносони хориҷӣ ва ватанӣ баҳои баланд дода шудааст.

Ин санади олии меъёрӣ инчунин асосҳои сохторҳои иҷтимоиро, аз қабили иқтисодӣ, дунявӣ, маънавӣ ва шахсӣ муқаррар мекунад ва аз ин рӯ, на танҳо давлат, балки институтҳои он низ бояд барои татбиқи ғояҳои Конститутсия тамоми чораҳои заруриро андешанд.

Бо қабули Конститутсия ҳамаи такягоҳҳои давлат, ки ҳолати воқеии давлатро инъикос мекунанд ва рушди сиёсӣ, иҷтимоӣ — иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва динӣ — маънавии ҷомеаро таъмин мекунанд, дар сатҳи зарурӣ ташаккул, рушд ва мустаҳкам карда шуданд.

Конститутсия халқро ҳамчун ифодаи соҳибихтиёрӣ ва ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ эътироф мекунад, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро ҳамчун кафолати танзими солими муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад ва волоияти қонунро барои танзими дурусти ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад.

Конститутсияи ҷумҳурӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф мекунад, дахлнопазирии ҳуқуқҳои табиӣ, аз ҷумла ҳаёт, шаъну шарафро эълон мекунад ва давлатро вазифадор мекунад, ки ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрвандро эътироф, риоя ва ҳимоя кунад. Бо мақсади татбиқи ин меъёри конститутсионӣ ва принсипи байналмилалии инсондӯстӣ аз соли 2003 ҳукми қатл нисбат ба занон боздошта шуд ва аз соли 2004 ба ин ҷазо мораторий эълон карда шуд, ки кафолати пурраи ҳимояи ҳуқуқи инсон ва шаҳрвандро ба ҳаёт исбот мекунад.

Ҳамчунин дар зиёда аз сӣ соли истиқлолияти мамлакати мо Қонун «Дар бораи авф» бо ташаббуси Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади татбиқи меъёрҳои башардӯстона нуздаҳ маротиба қабул карда шуд. Дар сатҳи ин ҳуҷҷати сиёсӣ истифодаи консепсияи тақсимоти ҳокимият бори аввал ҳамчун нишондиҳандаи муҳими мавҷудияти демократия татбиқи ҳокимияти давлатиро дар асоси тақсимоти он ба шохаҳои қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ осон кард.

Ҳанӯз дар ҷараёни таҳияи Конститутсия Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади таъмини иҷрои Конститутсия ва таъмини волоияти он ҷонибдори таъсиси мақоми мустақили назорати конститутсионӣ дар Тоҷикистон – Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.

Дар робита ба ин, ба Конститутсия моддаи алоҳида дар бораи Суди Конститутсионӣ, сохтор ва фаъолияти он илова карда шуд.

Дар давраи истиқлолияти мамлакат бо супориши Президенти ҷумҳурӣ чор барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ қабул карда шуд, ки охирин дар марҳилаи татбиқ қарор дорад. Ин барномаҳо ба ташаккули мақомоти назорати конститутсионӣ ва системаи судии ҷумҳурӣ дар маҷмуъ мусоидат карданд.

Бо дастгирии Президенти мамлакат 17-18 сентябри соли 2015 дар Душанбе ба муносибати 20-солагии Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон конфронси байналмилалӣ дар мавзуи «Адолати конститутсионӣ – кафолати волоияти Конститутсия» баргузор гардид, ки дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон суханронӣ намуданд.

Дар ҷараёни конфронс масъалаҳои мубрами марбут ба Конститутсия ва конститутсионизм, фаъолияти мақомоти назорати конститутсионӣ оид ба ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон, иҷрои санадҳои судҳои конститутсионӣ, назорати конститутсионӣ ҳамчун воситаи таъмини волоияти қонун муҳокима шуданд. Ва мавқеи Суди Конститутсионӣ оид ба масъалаҳои бевосита бо фаъолияти он алоқаманд аз ҷониби коршиносон ва олимони ватанӣ ва хориҷӣ баррасӣ ва муҳокима карда шуд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар суханронӣ изҳор доштанд, ки «дар Конститутсия таваҷҷуҳи махсус ба нақш ва ҷойгоҳи ҳокимияти судӣ дар Тоҷикистон, аз ҷумла Суди Конститутсионӣ тасодуфӣ нест. Аввалан, мақомоти назорати конститутсионӣ дар системаи ҳокимияти давлатӣ ва судии ҳамаи давлатҳои мутамаддин ҷойгоҳи муҳим доранд ва бидуни мавҷудияти чунин мақомот, сухан дар бораи механизмҳои солими боздоштан ва мувозинати байни шохаҳои ҳокимияти давлатӣ номувофиқ аст.

Дуюм, таъсиси Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи демократия ва моҳияти ҳуқуқии давлати Тоҷикистон буда, мавҷудияти чунин мақомот ифодаи амалии хоҳиши ҳокимият ва миллат барои ташаккули ҷомеаи одилона мебошад.

Дар навбати худ, ташаккули ҷомеаи адолатпарвар бе мақомоти судии мустақил, салоҳиятдор ва дар асоси қонуни ҳокимияти судӣ, аз ҷумла бе мақомоти назорати конститутсионӣ ғайриимкон аст».

Қабули Конститутсияи нави Тоҷикистони мустақил ташкили низоми самараноки ҳуқуқии идоракунӣ талаб кард. Сохторҳои давлатӣ, низоми судӣ ва ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ аз нав ташкил шуданд ва ислоҳоти идоракунии давлатӣ оғоз ёфт, ки то ҳол идома дорад. Дар робита ба ин, механизми ҳамкории шохаҳои қонунгузорӣ ва иҷроияи ҳокимият такмил дода шуда, ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти иҷроияи маҳаллӣ бо институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ тавассути муҳокимаи қарорҳо ва иҷрои онҳо таъмин карда шуд.

Мувофиқи Конститутсия дар давраи истиқлолият давлат ва ҳукумати мамлакат барои таъмини мақоми олии қонун, тақвияти раванди демократикунонӣ дар ҷомеа, баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқии аҳолӣ ва пешгирии ҳама гуна қонуншиканиҳо чораҳои муассир андешиданд.

Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон махсусият ва хусусияте дорад, ки барои бунёди давлати муосири демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштааст ва дар ҳуқуқшиносии муосир қисми ҷудонашавандаи қонунҳои сатҳи баланд эътироф шудааст:

— аввалан, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ки аз ҳуқуқҳои табиии инсон бармеоянд ва аз ҷониби давлат кафолат дода мешаванд. Тоҷикистон қувват ва дахлнопазирии ин ҳуқуқу озодиҳоро эътироф намуда, масъулияти давлатро барои риоя ва ҳимояи онҳо муқаррар менамояд;

— дуюм, мустақилияти ҳокимияти судӣ ҳамчун механизми асосии кафолати ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд. Танҳо суди мустақил метавонад ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро аз дахолати дигарон самаранок муҳофизат кунад;

— сеюм, волоияти Конститутсия бар тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Ягон қонун ё санади дигар наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё пурра кунад ва пеш аз ҳама, хилофи меъёрҳо ва муқаррароти он бошад. Конститутсия якҷо бо ҳуқуқи асосии табиӣ низоми ҳуқуқии мамлакатро ташкил медиҳад ва ба ташкили тартибе равона шудааст, ки дар он қонун танзимгари муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад;

— чорум, афзалияти воситаҳои байналмилалӣ. Ин хусусияти волоияти қонун ба ҳамгироии Тоҷикистон ба ҷаҳони муосир нигаронида шудааст ва тибқи меъёрҳои воситаҳои ҳуқуқии байналмилалӣ қонунгузории миллӣ имрӯз бунёди демократӣ ва иҷтимоӣ ва рушди давлатро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ таъмин менамояд.

Бояд гуфт, ки дар таҷрибаи ҷаҳонии рушди давлатҳои миллӣ стандартҳо ва моделҳои ягонаи конститутсионизм вуҷуд надоранд, ки дар ҳама давлатҳо ва муносибатҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ ва иқтисодӣ тағйир меёбанд.

Аз ин рӯ, тасодуфӣ нест, ки конститутсияи ислоҳот, инчунин ислоҳоти самтҳои гуногуни идоракунии давлатӣ дар Тоҷикистон ба самтҳои дигар баробаранд, яке аз хусусияти калидии он таҳқиқи ҷанбаҳои таърихӣ-сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, инчунин дигар хусусиятҳои зуҳуроти сиёсӣ-ҳуқуқӣ, қонуният ва институтҳои рушди низоми сиёсӣ мебошад, ки дар байни онҳо конститутсионизм ҷойгоҳи махсусро ишғол мекунад. Дар ин раванд оид ба ошкор кардани хусусиятҳои миллии он, аз нав тасаввур кардани моҳияти иҷтимоӣ- сиёсӣ, тағйир додани он дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятӣ дар асоси принсипи тақсимоти ҳокимият ва таъмини ҳамкории мақомоти давлатӣ бо сохторҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, инчунин ба масъалаҳои фароҳам овардани шароите, ки зиндагии шоиста ва рушди озодии инсонро таъмин менамояд, диққати ҷиддӣ дода мешавад.

Хулоса, бо гузашти солҳо аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, рушди низоми қонунгузории ҷумҳурӣ, идоракунии ҳокимияти давлатии мо ҳарчи бештар саҳми арзанда ва калидии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рушди конститутсионализм дар Тоҷикистон эҳсос карда мешавад. Дурустиву саривақтӣ, муҳимияту арзишмандии санадҳои қабулнамудаи ҳамонвақта, ки ба ояндаи дурахшони Тоҷикистони демокративу ҳуқуқбунёд, дунявиву ягона санги асос гузошт, пояҳои истиқлолияту ваҳдати миллиро дар Тоҷикистон мустаҳкам намуда, ба ояндаи дурахшон раҳнамун сохтааст.

 Маҳкам МАҲМУДЗОДА,
 академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,
доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор,
Ҳуқуқшиноси шоистаи Тоҷикистон