ҲАҚИҚАТИ БЕБАҲС: Ворух меросе аз Ориё ва порае аз қаламрави таърихии Тоҷикистон аст

ДУШАНБЕ, 29.03.2021 /АМИТ «Ховар»/. Дар матбуоти даврии Қирғизистон ва расонаҳои электронии он имрӯз сару садоҳое ҳам ҷой доранд, ки деҳаи Ворухро анклав дониста, онро дар гузашта марзи ин кишвар меҳисобанд. Дар асл ин як даъвои беасос аст. Аз тарафи дигар, ин иддао таҳрифи рӯйрости таърих аст, чун садҳо далелҳои таърихӣ ҷой доранд, ки ҳатто дар аҳди қадим Ворух як вилояти бузурги тоҷикнишин буда, ки дар тобеияти он навоҳии зиёде ба мисли  Суху Ҳушёриву дигар минтақаҳо қарор  доштаанд.  Аз нигоҳи забонӣ ҳам «Ворух» яке аз вожаҳои куҳани суғдӣ будааст ва мардуми ин минтақа то ҳанӯз куҳантарин вожаҳои тоҷикии аҳди сомонӣ, нахустин давлати тоҷиконро дар гуфтори хеш истифода мекунанд. Чунин таъкид намудааст Нуралӣ НУРЗОДА, шоир ва муҳаққиқи шинохтаи тоҷик, доктори илмҳои филологӣ зимни як нигоштаи худ, ки матни онро дар зер пешниҳоди хонандагон менамоем.     

Ба миён омадани баҳси навбатии марбут ба Ворух ва масъалаи анклав будан, пешниҳоди иваз намудан бори дигар ин нуктаро равшан месозад, ки ҷониби Қирғизистон бо таассуф ҳамеша аз дарки ҳақиқати таърихи чандинҳазорсола фурӯгузорӣ мекунанд ва намехоҳанд онро, ки дар саҳифаҳои китобҳои бузурги таърихӣ сабт шудаву ҳатто донишмандону ҷаҳонгардони хориҷӣ эътироф намудаву бар пояи он осори фаровони илмӣ, таърихномаҳо нигоштаанд, қабул намоянд. Ҳамин сарусадо, ки ахиран дар муносибат ба рустои Ворух баён гардид, бори дигар водор сохт, ки бо такмили ин матлаби қаблан нашршуда боз ҳам матолибе дар асоси навиштаҳои донишмандони хориҷӣ биафзоем, ки ҳамагӣ ҳақиқати таърихии яке сарзамини куҳани  Тоҷикистон будани Ворухро собит мекунад.

Дар навбати аввал, ин нукта равшан ва бебаҳс аст, ки ҷониби Қирғизистон бидуни ягон асос ва ё санадҳои дар ихтиёрдошта даъвои заминҳои мазкур мекунанд, ё агар ҳам далеле доранд, ишорат ба ҳамон марзбандиҳои маснуъии соли 1924 мекунад. Маълум аст, ки дар соли 1924 ҳангоми тақсимоти ҳудудӣ дар Осиёи миёна аз ҷониби Ҳукумати Шуравӣ масъалаи мавҷудияти халқи тоҷик зери суол бурда шуд. Ҳатто донишманди маъруф ва муаррихи номвар В.В. Бартольд дар кори таҳқиқотии арзишманди хеш дар бораи тоҷикон чунин навиштааст: “Вақте ки соли 1920 Конститутсияи Ҷумҳурии Туркистон тасдиқ карда шуд, он гоҳ қавмҳои асосӣ ё решагии минтақа қирғизҳо, ӯзбекон ва туркманҳо дониста шуда, ҷойгоҳи тоҷикон фаромӯш шуд”.

Аммо руҷуъ ба сарчашмаҳои куҳани таърихӣ собит мекунад, ки ин манотиқ маҳалли зисти аҳолии тоҷиктабор буда, ҳатто номи он фарзандони фарзонаи миллати тоҷик, ки аслан аз ҳамин марзҳо баромада, дар интишори забон ва фарҳанги тоҷикӣ дар қаламрави Ҳинд ва сарзаминҳои дигар нақши муассир гузоштаанд, метавон дар шинохти ҳаққи таърихии хеш даъвоҳое бар пояи асосҳо ва мабоҳиси илмӣ дошта бошанд. Ҳатто агар ба таркиби луғавии ҳамин номи шаҳри “Боткенд”, ки дар асл вожаи суғдии “Бодканд” берун омада, ба маънии шаҳри бод истифода мешавад. Дар қаламрави таърих ва бегумон ягона меросбарони забон ва фарҳанги суғдии марзҳои Фароруд тоҷикон ҳастанд, ки ҳақи комили соҳиби ин мерос буданро доранд. Нуктаи дигари қобили таъкид он аст, ки Ботканд дар гузашта шомили устони Ӯш будааст. Дар бораи шаҳри Ӯш дар яке аз қадимтарин асарҳои ҷуғрофии асри Сомониён “Ҳудуд ул – олам” дақиқан ба шаҳри тоҷикнишин будани он чунин ишорат рафта: “Ӯш ҷое ободон аст ва бисёрнеъмат ва мардумоне ҷангӣ ва ба барокӯҳ ниҳодааст. Ва бар ин кӯҳ посбон аст ва дидабон аст, ки кофири туркро нигоҳ дорад”. Дар қаламрави ин навоҳӣ ва манотиқи дигар садҳо номҳои тоҷикӣ ҳастанд, ки то имрӯз побарҷо буда, худ таърихан ба қаламрави тоҷикон пайванд доштани онҳоро ба субут мерасонад. Фузун бар ин, яке аз орифон ва шоирони номвари тоҷик, ки аслан аз ин шаҳр бархоста, Қутбиддин Бахтиёри Кокии Ӯшӣ мебошад, ки солҳо дар интишори забону адабиёти тоҷикӣ ва ирфон дар қаламрави Ҳинд нақши муассир гузошта. Ҳатто донишварон аз таъсири ашъори ӯ ба Ҳофизи Шерозӣ низ изҳори назар намудаанд. Чандин нусхаҳои хаттӣ ва чопи сангии Девони ашъори тоҷикии ӯ имрӯз дар китобхонаҳои Ҳинду Покистон маҳфузанд.

Бармегардем ба мавзӯи Ворух. Дар матбуоти даврии Қирғизистон ва расонаҳои электронии он имрӯз сару садоҳое ҳам ҷой доранд, ки деҳаи Ворухро анклав меҳисобанд ва онро дар гузашта марзи ин кишвар меҳисобанд. Дар асл ин як даъвои беасос аст. Аз тарафи дигар, ин иддао таҳрифи рӯйрости таърих аст, чун садҳо далелҳои таърихӣ ҷой доранд, ки ҳатто дар аҳди қадим Ворух як вилояти бузурги тоҷикнишин буда, ки дар тобеияти он навоҳии зиёде қарор гирифта, ки аз ҷумлаи онҳо Сӯху Ҳушёриву дигар минтақаҳо будааст. Аз нигоҳи забонӣ ҳам яке аз вожаҳои куҳани суғдӣ будааст ва мардуми ин минтақа то ҳанӯз куҳантарин вожаҳои тоҷикии аҳди сомонӣ, нахустин давлати тоҷиконро дар гуфтори хеш истифода мекунанд. Роҷеъ ба вожашиносии Ворух дар донишномаи электронии озоди “Википедия” чунин омадааст: “Деҳаи Ворух баъд аз Тамохуш ва Бамкахуш (қасабаҳои қадими Исфара) севвумин маркази таърихию фарҳангии водии Исфара мебошад. Вожаи Ворух аз «вара»-и форсии қадим гирифта шуда, маънии «қалъа», «мавзеи бо девор иҳоташуда»-ро дорад. Аз сабаби дар мобайни кӯҳҳо ҷой гирифтан Ворух номгузорӣ шудааст. Ба ақидаи авестошиносон калимаҳои Воруба раштӣ ва Воруҷа раштӣ ба Ворух пайвастагӣ доранд: «Дар Авесто сухан аз ҳафт кишвари яздонӣ меравад, ки дар замони тӯфони ҷаҳонӣ наҷотгоҳи башар маҳсуб мешуданд. Он ду кишвари шимолӣ бо номҳои Воруба раштӣ ва Воруҷа раштӣ бо Румон чун наҷотгоҳ ситуда шудаанд ва дар замони Фаридун номи ин ду кишвар ба Саразм табдил ёфт. Ворӯи Панҷакенти имрӯза, Ворухи ноҳияи Исфара ва Румони Н. Бобоҷон Ғафуров дар Авесто бо номи ҳиндуаврупоӣ башорат медиҳад». Ҳамзамон дар «Гӯри муғ»-и Ворух пайкараи кӯчаки аз гач сохташудаи зан бозёфт шудааст ва тахмин меравад, ки шояд ин пайкараи яке аз наҷотдиҳандагони дигари башарият, фариштаи обҳои биҳиштӣ Аредвисура Анаҳито (нигаҳбони обҳои осмонӣ) бошад. Чунин номҳо далели онанд, ки замоне дар Ворух зардуштия ривоҷ ёфтааст ва номи Ворух низ метавонад аз он давра омада бошад”.

Ҳамзамон дар сарчашмаҳо ба таври барҷаста таъкид шудааст, ки дар аҳди Сомониён Ворух дар тобеияти ин давлати миллии тоҷикон будааст. Ҳатто Заҳируддин Муҳаммади Бобур дар китоби “Бобурнома”-и хеш овардааст, ки “: «Ворух дар кӯҳпоя воқеъ аст. Обҳои равон, боғчаҳои босафо дорад. Дарахтони босамараш бисёр, вале бештари боғчаҳояш дарахти бодоманд. Мардумаш сорт ва форсигӯяд. Вилояти Исфара чор қисм кӯҳпоя аст: яке Исфара, дигаре Ворух, сеюм Сух, чорум Ҳушёр»(саҳ. 21).

Мисли ин садҳо матлаб аз сарчашмаҳои таърихиро метавон зикр намуд, ки ба сарзамини тоҷикон будани Ворух ишорат намудаанд.  Баҳси аввал ин ҷо бояд дар бораи калимаи «сарт» ба миён меояд, ки онҳо кистанд. Худи Заҳируддин Муҳаммади Бобур дар ҳамин китоби «Бобурнома» дар нисбати мардумони Марғинон низ ин калимаро истифода намуда, онҳоро бо мардуми Андиҷон, ки аслан забонашон туркӣ аст, муқобил гузошта, таъкид медорад, ки дар зери мафҳуми «Сарт» халқиятҳое фаҳмида мешавад, ки бо забони форсӣ ҳарф мезананд (саҳ. 145-146). Асосгузори адабиёти ӯзбек Амир Алишери Навоӣ таъкид доштааст, ки мавҷудияти мардуме бо номи «сарт» ифодакунандаи «форсизабон» ва «тоҷик» дар миёни ақвоми дар минтақаи Осиёи Миёна истиқоматкунанда мебошад.

Академик Василий Бартольд бар асоси осори таърихии куҳан баҳои дақиқи илмӣ ба ин масъала додааст: «У писателей XV и начала XVI в., Неваи и Бабура слово сарт употребляется в смысле «перс, таджик» и противополагается слову тюрк, а не слову казак (которое в смысле «бродяга, разбойник» встречается уже у названных писателей). Нынешний киргизский, или, как он себя называет, казацкий народ (казахский народ) в то время ещё только образовывался и не имел почти никаких сношений с населением тех местностей, из которых вышли Бабур и Неваи. Из этого видно, что термин сарт придуман во всяком случае не киргизами. Сведения о различных употреблениях слова «сарт» и о различных объяснениях этого термина с достаточной полнотой собраны Н.П.Остроумовым. Сколько-нибудь научных объяснений, на наш взгляд, до сих пор нет. Важнее всего факт, что слово «сарт» не встречается в сочинениях домонгольского периода и что оно впервые употреблялось монголами. По словам Рашид ад-дина, монголы употребляли слово сартакты в смысле «таджик»; по его же словам, они впервые применили это слово к Арслан-хану карлукскому, первому из мусульманских владетелей, с которыми пришлось иметь дело Чингиз-хану. Из этого можно заключить, что монголы называли этим именем всех мусульман без различия, тем более, что карлуки несомненно были народом тюркским, а не арийским. Итак, объяснения слова сарт, вероятно, следует искать в монгольском языке. Не зная этого языка, мы не можем предложить своё собственное объяснение; но что в языке монголов был соответствующий корень, это видно уже из имени второго золотоордынского хана, Сартака. Уже во время походов Чингиз-хана тюрки старались сближаться с монголами, в противоположность городскому населению, которое в то время было арийским по языку и происхождению; очень вероятно, что вследствие этого сближения монголы стали называть сартами не всех мусульман, а только сохранивших свою обособленность арийцев, и что от монголов этот термин перешёл и к тюркам. («Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии», том 2. Москва, «Наука»- 661 стр.). 

Муаррих ва ҷаҳонгард Арминий Вамберӣ бошад дар муносибат ба ин калима дар асари худ «Сафарномаи Осиёи Миёна» («Путешествие в Среднюю Азию») роҷеъ ба сартҳои хоразмӣ чунин менависад: «Сарты, называемые в Бухаре и Коканде таджиками, — древнее персидское население Хорезма, число их здесь относительно невелико. Постепенно они смешали свой родной персидский язык с тюркским» (с. 257-258).  Ҷолиб аст, ки ҳамин муаррих ва ҷаҳонгард ҳар ҷо ки дар китоби хеш вожаи “сарт”-ро истифода кардааст, ҳамоно дар қавсайн таъбири “баромади форсидошта”, яъне манзур тоҷиконро таъкид кардааст. Дар баробари ин, зимни ишорат ба қавмиятҳои сокини минтақа ҳамеша қирғизҳоро ҳамчун як халқияти ҷудогона дар баробари сартҳо муаррифӣ намудааст, ки ба ҳам ҳеҷ робитаи этникӣ надоранд.

Бар асоси таҳқиқоти анҷомёфта маълум мешавад, ки дар зери мафҳуми сарт ақвоме фаҳмида мешудааст, ки асли ориёӣ дошта, дар Осиёи  Миёна зиндагонӣ ва бештар ба тиҷорат машғул будаанд. Ба таъбири дигар, мушаххасан дар сарчашмаҳои куҳан ин вожа асосан дар нисбати тоҷикон истифода шудааст.

Аз ин рӯ, ба ҳақиқати таърих бо даъвоҳои беасос наметавон хати бутлон кашид. Ба ин мавзӯъ, набояд аз дидгоҳҳои харитаҳои сохтаи замони Шуравӣ ё даъвоҳои беасоси гурӯҳҳои манфиатхоҳ, балки тавассути матолиби сарчашмаҳои куҳани таърихӣ, забону гуфтори мардум ва номҳои ҷуғрофӣ назар афканда, баъдан сухан кард, зеро суханро дар ҳама маврид санҷида ва бар асоси далелҳои муҳками таърихӣ бояд гуфт, вагарна аз сухани бидуни далел ҷуз шармсорӣ дигар чизе ҳосил намешавад.

Аммо таҳқиқоти мардумшиносӣ ва бостоншиносии анҷомёфта, хоса корҳои бо роҳбарии академик Б. Литвинский анҷомдодашуда хеле аз далелҳои таърихиро пешорӯи  донишмандони ҷаҳон гузошт, ки сокинони асосии ин минтақа дар гузашта тоҷикон буданд ва ҳатто шогирди ин донишманди мумтоз С.Б. Певзнер ҳангоми омӯзиши катибаи ҷанубии Ворух мушаххасан таъкид намуд, ки он намунаи қадимтарини мероси хаттии тоҷикон ба шумор рафта, ба забони тоҷикӣ иншо гардидааст. Ӯ дар ин маврид дақиқан истилоҳи забони тоҷикиро истифода бурдааст, на форсиро. «Видимо большая часть надписи написана на таджикском языке, кроме нескольких строк, где можно предположить арабский язык.

Если это предположение о языке верно, то  южная Ворухская надпись явится самим древним  памятником на таджикском языке» ( Е. А Давидович ва В. Литвинский. Очерки археологии райони Исфара саҳ. 224).

Мавҷудияти ҳазорон аз чунин аснод, ки ба ҳаққи таърихи мардуми тоҷик ишорат мекунанд, барои мо ҳам имконоте фароҳам меоваранд, ба кашфи ҳақиқати таърих роҳ кушоем. Бо ишорат ба ин чанд санади таърихӣ, ки дар арзишмандтарин сарчашмаҳои таърихӣ ва адабӣ ҷой гирифтаанд, албатта мо ҳаргиз даъвои миллатгароӣ надорем, баръакс бо зикри ин матолиб мехоҳем танҳо ин нуктаро изҳор дошта бошем, ки ин ҳақиқатҳои таърихӣ, ки ҳаргиз аз сафҳаҳои хотираи башарият зудуда намешаванд ва ба унвони далоили таърихӣ ҳамеша бо мо ва аз мо ҳастанд. Бо ин ҳама, мардуми тоҷик мисли ҳамин фарзандони фарзонааш, ки ҳатто аз марзҳои ба истилоҳ мутааллиқ ба ҷуғрофиёи кунунии Қирғизистон ҳамчун намояндаи миллати тоҷик берун омадаанд, танҳо тавассути фарҳангу адабиёту маърифат ба сӯи ҷаҳон, тамоми мардуми олам роҳ кушодаанд, на даъвоҳои беасосе, ки шояд бештар аз сад сол таърих надоранд.  Ин ҷо зимни баррасии масъала мо асосан ба далоиле такя намудем, ки  донишмандон ҷаҳонгардони хориҷӣ аз ҷумла ховаршиносони рус бо такя бар маохизи таърихӣ баён доштаанд ва бегумон дар осори таърихӣ мисли ин матолиби фаровони дигаре ҷой дорад, ки ҳамагӣ ба як пораи муқаддаси хоки Тоҷикистон будани Ворух мекунад. Пас, ин ҳақиқати бебаҳс аст, ки Ворух  хоки поки Тоҷикистон буду ҳаст ва мемонад:

Дилномаи шавқу шӯр дорад, Ворух,
Бас кӯҳи пур аз ғурур дорад, Ворух.
Хешиву табориву садоқат бо нур,
Аз дурии дури дур дорад, Ворух.

МАЪЛУМОТИ АМИТ «ХОВАР»:

Нуралӣ Нурзод — адабиётшинос, ховаршинос, шоир, номзади илмҳои филология (2002), доктори илмҳои филологӣ (2020), узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон (2005), барандаи Ҷоизаи давлатии ба номи Исмоили Сомонӣ (2004) ва Ҷоизаи адабии ба номи Камоли Хуҷандӣ (2014), дорандаи нишонҳои сарисинагии «Аълочии фарҳанги Тоҷикистон» (2002) ва «Аълочии матбуоти Тоҷикистон» (2012), медали «Хизмати шоиста» (2016).

Нуралӣ Нурзод (Нуров Нуралӣ Норович) 20 сентябри 1974 дар деҳаи Вешаби ноҳияи Айнӣ таваллуд шудааст. Соли 1996 Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуровро ба итмом расондааст. Солҳои 1996-1999 дар аспирантураи донишгоҳ таҳсил карда, соли 2002 дар мавзӯи «Маърифат ва шарҳи ашъори Бедил» рисолаи номзадӣ дифоъ намудааст. Солҳои 2002-2009 мудири шуъбаи илмӣ-тадқиқотии донишгоҳ, ҳамзамон дотсенти кафедраи адабиёти классикӣ будааст. Солҳои 2009-2011 докторанти кафедраи адабиёти классикӣ буда, дар мавзӯи «Поэтикаи ғазалиёти Мирзо Абудқодири Бедил» рисолаи докторӣ таълиф намудааст. Аз моҳи сентябри соли 2011 то апрели соли 2017 дар вазифаи мудири кафедраи адабиёти классикии донишгоҳи номбурда фаъолият бурдааст. Моҳҳои апрел то сентябри соли 2017 дар мақоми сардори Раёсати илм ва инноватсияи донишгоҳ кор кардааст. Ҳоло ба ҳайси муовини директори институти илмӣ-тадқиқотии илмҳои ҷомеашиносии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров фаъолият дорад.   13 феврали соли 2020 рисолаи доктории хешро дар мавзӯи «Поэтикаи ғазалиёти Мирзо Абдулқодири Бедил»   ҳимоя намудааст.

Маҷмӯан, муаллифи 14 китоб, аз ҷумла, панҷ дафтари ашъор – «Азони танҳоӣ», (Хуҷанд, 2005), «Меҳроби шукуфаҳо» (Хуҷанд, 2010), «Такрори таронаи борон» (2014), «Ба ёди дуои модарам» (2017), «Як чаман хотираи боғи падар» (2018) ва беш аз 500 мақолаи илмӣ ва илмии оммавӣ мебошад, ки ба нақду баррасии масоили назму насри муосири форсӣ, аз ҷумла, пайванди адабии кишварҳои форсизабон дар Эрону Афғонистон  бахшида шудаанд.

«Девон»-и Нақибхон Туғрали Аҳрориро тасҳеҳ намудааст, ки ба истиқболи 150-солагии шоир бо ду хат — форсӣ ва сириллик аз чоп баромад. Китоби «Золотой венец»-и Александ Хайзерро аз русӣ ба тоҷикӣ тарҷума намудааст, ки маҷмуаи мақола ва очеркҳои муаллифро роҷеъ ба ҷойгоҳи адабиёти форсу тоҷик ва адибони ҷудогонаи он дар Аврупо, хоса Олмон фаро мегирад. Дар умум дар таҳия ва нашри беш аз 10 китоб, аз ҷумла «Наврӯзномаи Суғд» бо ду хат- сириллик ва форсӣ, силсилаи баргузидаи «Садбарги ғазал»-и Камоли Хуҷандӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Бедили Деҳлавӣ ва амсоли ин саҳм гирифтааст.