Раиси Маҷлиси бузурги миллии Туркия, профессор, доктор Нуман Куртулмуш бо Агентии миллии итилоотии Тоҷикистон «Ховар» мусоҳибаи хаттӣ намуд

ДУШАНБЕ, 01.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. 1-2 декабри соли равон раиси Парлумони Туркия ба Тоҷикистон меояд.  Дар робита ба ин сафар  мусоҳибаи хаттии Раиси Маҷлиси бузурги миллии Туркия, профессор, доктор Нуман Куртулмуш бо Агентии миллии итилоотии Тоҷикистон «Ховар» доир гардид.

—Аз барқароршавии  муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Туркия 33 сол сипарӣ мегардад. Ҳамчун раиси Парлумони Туркия-  яке аз кишварҳое, ки аз нахустинҳо шуда, Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро эътироф кардааст, дар бораи равобити дипломатии ду мамлакат чӣ назар доред?

-Солҳои гузашта мо ҳамтоёни муҳтарами худро дар Туркия қабул кардем. Ман хеле шод ҳастам, ки бо даъвати зарифонаи ҷаноби Рустами Эмомалӣ, Раиси Маҷлиси миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо аввалин сафари расмӣ ба ҳайси раиси парлумони Туркия ба Тоҷикистони дӯсту бародар меоям. Умедворем, ки ин сафар марҳалаи нави ҳамкории байни парламентҳои кишварҳои моро боз  хоҳад кард.

Тавре ки таъкид кардед, имсол мо 33-солагии муносибатҳои дипломатиамонро таҷлил менамоем. Пас аз эътирофи расмӣ дар соли 1991 байни кишварҳои мо дар оғози соли 1992 равобити дипломатӣ барқарор шуд ва Сафорати Туркия дар Душанбе аз 22 марти соли 1992 ба фаъолият оғоз намуд.

Сафорати мо ҳатто дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон ба фаъолияти худ идома дод. Дар солҳои талхи ҷанги шаҳрвандӣ, ки бисёре аз намояндагиҳои хориҷӣ ва ҳатто ширкатҳои хориҷӣ Тоҷикистонро тарк карданд, ман медонам, ки боздиди Президенти  он вақт Сулаймон Демирел ба Тоҷикистон дар соли 1995  то ҳол бо ситоиш ёдоварӣ мегардад. Сафари роҳбари давлати  мо ва баъдан сафари Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Туркия дар соли 1996 дар  таҳкими равобити бародаронаи ду давлат нақши  назаррас гузоштанд.

Тоҷикистон як пораи муҳими  қалби мо аст. Ҳадафи мо ин аст, ки муносибатҳои Туркияву Тоҷикистон ҳамеша дар чаҳорчӯби дӯстиву бародарӣ ва бо барномаи мусбат пешрафт кунанд. Мутафаккири муштараки мо Мавлоно, ки маъруф ба Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣ аст, гуфтааст: «Агар дӯст бошад, тардид макун, ҷонатро барояш фидо кун, агар дӯст набошад, мунтазираш макун, раҳояш кун биравад», мо дар гузашта ҳеҷ гоҳ якдигарро раҳо накардем; мо ҳамеша ҷони худро ба ҳамдигар бахшидаем. Худо хоҳад, ин фазои дӯстию бародарӣ дар оянда низ боқӣ хоҳад монд.

Мо кӯшиш мекунем, ки ин дӯстии амиқи Туркия ва Тоҷикистонро тавассути фарҳанги сиёсии содиқ ба арзишҳои миллӣ боз ҳам таҳким бахшем. Ин нигоҳи қонунмадор, ки шаъну шарафи мардумони моро ҳифз мекунад ва ҳувияти онҳоро ҳифз мекунад, ҳам барои суботи дохилӣ ва ҳам барои сулҳи минтақа ҳатмист.

—Ба назари Шумо дар солҳои охир  дар равобити ду кишвар кадом омилҳо муассир буданд?

-Дар равобити наздики Туркия ва Тоҷикистон эҳтиром ва дӯстии самимонаи дуҷонибаи роҳбарони ду давлат ба якдигар, пеш аз ҳама, ба таҳкими муносибатҳои  Туркияву Тоҷикистон таъсири назаррас расонидааст. Робитаҳои амиқи мардуми Туркия ва Тоҷикистон, ки бар фарҳангу арзишҳои маънавии муштарак асос ёфтаанд, заминаи мустаҳками муносибатҳои дуҷонибаи моро ташкил дода, ба таҳкими он дар ҳама соҳаҳо мусоидат мекунанд. Гарчанде ки мо бо як забон ҳарф намезанем, аммо мо аъзои як оилаи калонем, ки як забони маънавӣ дорем ва аъзои як фазои маънавӣ ҳастем.

Дар таҳкими муносибатҳои мо дар баробари робитаҳои амиқи байни мардумонамон ҳамкории зичи муассисаҳои мо нақши муҳим мебозад. Фаъолияти тиҷоратии соҳибкорони мо ва фаъолияти фарҳангии сафорату муассисаҳои дипломатии мо, бахусус ТИКА дар Тоҷикистон намунаи ин наздикӣ мебошад.

Дарвоқеъ, вақте ки мо имрӯз дар кӯчаҳои Душанбе сайру гашт мекунем, маркаҳо ва брендҳои тиҷоратии зиёде аз Туркияро мушоҳида менамоем. Тақрибан 30 сол боз ТИКА дар манотиқи мухталифи Тоҷикистон лоиҳаҳои муҳими ҳаётиро  амалӣ мекунад. Ба воситаи TÖMER даҳҳо ҳазор дӯстони тоҷики мо дар ин ҷо забони туркӣ омӯхтаанд.

Ширкати ҳавопаймоии Turkish Airlines, ки парчами моро барафрохтааст, 20 сол боз бо парвозҳои мустақим байни Душанбе ва Истанбул ҳамчун дарвозаи Тоҷикистон ба ҷаҳон хизмат мекунад.

Иродаи қавии сиёсии раҳбарони мо, равобити муштараки таърихӣ ва фарҳангии мардумонамон, эътимоди мутақобил байни кишварҳоямон, ҳамкории афзоянда дар бахшҳои иқтисоду тиҷорат, нақлиёт, энергетика ва нигоҳи муштараки мо ба суботу рушди минтақавӣ боис мегардад, ки муносибатҳои Туркия ва Тоҷикистон минбаъд низ таҳким ва пешрафт намоянд. Умедворам, ки ин сафар низ равобити байнипарлумонии моро ба таври қобили мулоҳиза таҳким мебахшад.

Фазои  самимие, ки тавассути ин ҳамкорӣ  ба вуҷуд омадааст, роҳро барои тоҷирон, олимон ва шахсиятҳои фарҳангии мо мекушояд ва ҳамзамон дарҳои навро дар тиҷорат, сармоягузорӣ, илм, санъат ва технология боз  мекунад. Ин робитаи гуногунҷанба, ки соҳаҳои маориф ва фарҳангро фаро мегирад, маҳсули боварии муштараки мардумони ду давлат мебошад.

—Таъсири парлумонҳои ду кишвар дар густариши равобити Тоҷикистону Туркия чӣ гуна аст?

-Пеш аз ҳама, дар таҳия ва тасдиқи созишномаҳое, ки заминаи ҳуқуқии ҳамкориро дар муносибатҳои сиёсӣ, тиҷорат, сармоягузорӣ, фарҳангу маориф ва дигар соҳаҳо ташкил медиҳанд, парламентҳо омили асосии муайянкунанда мебошанд.

Дар робита ба муносибатҳои иқтисодӣ парламентҳо дар татбиқи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, ки муҳити сармоягузорӣ ва таҳкими робитаҳо байни соҳибкоронро беҳтар мекунанд, нақши ҳалкунанда мебозанд. Аз ин лиҳоз, парлумонҳо ба пешбурди муносибатҳои дуҷониба дар чаҳорчӯби институтсионалӣ ва устувор мусоидат мекунанд.

Парлумонҳо дар муносибатҳои хориҷӣ низ нақши фаъол доранд. Сафарҳои мутақобил, робитаҳои гурӯҳҳои дӯстӣ, талошҳои муштарак дар ассамблеяҳои байналмилалии парлумонӣ ба таҳкими боварии сиёсӣ ва таҳкими ҳамкорӣ хизмат мекунанд.

Дипломатияи парламентӣ ба мустаҳкам шудани риштаҳои дӯстии мардумонамон кумак мерасонад.

Бо назардошти ҷуғрофиёи стратегӣ, ки Туркия ва Тоҷикистон дар он ҷойгиранд, дастгирии ҳамкорӣ дар соҳаи сулҳ, субот ва рушди минтақа барои парлумонҳо аҳамияти хосса дорад.

Дар ин замина парлумонҳои кишварҳои мо заминаҳои шарикии бисёрҷанба, институтсионалӣ ва оянданигар дар муносибатҳои байни давлатҳои моро ташкил медиҳанд.

То вақте, ки парлумонҳои Туркия ва Тоҷикистон якҷоя кор мекунанд, онҳо намунаи минтақавӣ  барои таъмини адолат ва сулҳ хоҳанд буд. Дар робита ба ин, дипломатияи парламентӣ фазои сиёсие ба вуҷуд меорад, ки гуногунандешӣ ва иштирокро тақвият мебахшад. Тавассути робитаҳои мутақобил ва мубодилаи таҷрибаи қонунгузорӣ ба таъсиси заминаи мустаҳкамтар барои ҳамкории  сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ мусоидат хоҳем кард.

—Шумо аз мусоидат ба рушди  равобити фарҳангӣ низ бо  Тоҷикистон ёдовар шудед. Барои таҳкими воқеии  минбаъдаи ҳамкории мо дар ин самт чӣ тадбирҳо андешидан зарур аст?

-Мо махсусан мехоҳем, ки фаъолияти фарҳангӣ ва таълимии худро дар тамоми  минтақа пурзӯр намоем. Дар ин замина мо ҳадаф дорем, ки робитаҳои донишгоҳҳо ва муассисаҳои фарҳангии худро тавассути чорабиниҳои мутақобили фарҳангӣ ва ҳунарӣ, омӯзиши муштараки таълимӣ ва барномаҳои табодули донишҷӯён афзоиш диҳем.

Бо хушнудӣ таъкид  мекунам, ки Туркия ҳар сол ба теъдоди зиёди донишҷӯёни тоҷик имкони таҳсил дар донишгоҳҳои Туркияро фароҳам меорад. Ин барои рушди захираҳои инсонӣ дар соҳаҳое, ки Тоҷикистон ба онҳо эҳтиёҷ дорад, имконият фароҳам меорад. «Бурсияҳои Туркия», ки аз ҷониби Раёсати туркҳо дар хориҷа ва ҷамоатҳои наздик (YTB) ҳамоҳанг карда мешаванд, яке аз фарогиртарин барномаи бурсиявии ҷаҳон аст. Гузашта аз ин, Бунёди Маорифи Туркия (TMF) ҳадаф дорад, ки тавассути ифтитоҳи мактабҳо ва муассисаҳои таълимӣ дар Тоҷикистон дар  таҳкими равобити дуҷониба дар соҳаи маориф саҳм гузорад.

Мо хостори таъсиси марказҳои фарҳангии мутақобил дар Туркия ва Тоҷикистон ҳастем. Музокироти мо бо мақомоти Тоҷикистон дар мавриди ифтитоҳи Маркази фарҳангии туркӣ ба номи Юнус Эмре дар Душанбе идома дорад. Мо инчунин омода ҳастем, ки Тоҷикистонро дар ифтитоҳи Маркази фарҳангии Рӯдакӣ дар Туркия дастгирӣ кунем.

Таълими мутақобили ҷавонони мо дар кишварҳои якдигар, иҷрои лоиҳаҳои муштараки таълимӣ ва ҳамкорӣ байни онҳо дар соҳаи санъат ва адабиёт заминае ба вуҷуд меорад, ки таассубҳоро нест мекунад. Муносибатҳое, ки бар чунин таҳкурсӣ бунёд мешаванд, суботро дар бисёр соҳаҳо, аз тиҷорат то сиёсат таъмин хоҳанд кард. Аз ин рӯ, мо минбаъд низ шабакаҳои донишгоҳӣ, барномаҳои бурсиявӣ ва марказҳои фарҳангиро ҳамчун василаи стратегии ташаккули ояндаи минтақаи худ баррасӣ хоҳем кард.

-Дар бораи ҳаҷми тиҷорат байни  Тоҷикистону Туркия чӣ гуфтан мехоҳед? Барои сармоягузории муштараки ду давлат кадом бахшҳоро бартарият медиҳед?

-Муносибатҳои иқтисодию тиҷоратии мо беист инкишоф ёфта, аз манфиати дуҷониба иборат мебошад ва  ба нафъи ҳар ду мамлакат рушд меёбад. Ҳаҷми тиҷорати хориҷии мо соли 2024 ба 621 миллион доллар расид ва дар нуҳ моҳи соли 2025 ба 461 миллион доллар расид, ки нисбат ба соли 2024  тақрибан 5% афзоиш ёфтааст. Ин рақам гувоҳӣ медиҳад, ки савдои дуҷонибаи мо вақтҳои охир суръат гирифтааст. Ҳадафи мо ин аст, ки дар ояндаи наздик ҳаҷми тиҷорати дуҷонибаамонро ба 1 миллиард доллар расонем.

Дар байни солҳои 2010-2024 сармоягузории мустақими Туркия дар Тоҷикистон ба 225 миллион доллар расидааст. Ин рақамҳо нишондиҳандаи мушаххаси эътимоди ҷомеаи тиҷоратии мо ба иқтисоди Тоҷикистон ва амиқтар шудани ҳамкории сармоягузории ду кишвар мебошад.

Суръати афзоиши 8%-и Тоҷикистон шоёни таҳсин аст. Туркия дурнамои рушди устувори Тоҷикистонро қотеъона дастгирӣ мекунад ва аз шарики боэътимоди ин раванд будан хушнуд аст. Дар ин замина ҳамкории зич, бахусус дар долонҳои  нақлиётӣ ба нафъи кишварҳои мо ва минтақа хоҳад буд.

Аз сӯйи дигар, равобити иқтисодии Туркия ва Тоҷикистон танҳо бо рақамҳои тиҷорӣ маҳдуд намешавад. Онҳо тавассути лоиҳаҳои сармоягузорӣ, корхонаҳои муштараки саноатӣ,  ҳамкорӣ дар соҳаи маориф ва баланд бардоштани иқтидор ҳарчи бештар диверсификатсия ва мустаҳкам карда мешаванд. Ман боварӣ дорам, ки барои зиёд кардани ҳаҷми савдои мо, ворид намудани сармоягузориҳои муштарак ва амиқтар кардани ҳамгироии иқтисодӣ имконоти зиёд мавҷуданд.

Дар ин замина бахшҳое, аз қабили энергетика, инфрасохтор ва тарҳҳои сохтмонӣ, истихроҷи маъдан, кишоварзӣ, таҷҳизоти кишоварзӣ ва коркарди ғизо, ҳамлу нақл, логистика, хадамоти беҳдошт, дорусозӣ ва таҷҳизоти тиббӣ аз бахшҳои авлавиятноки сармоягузории муштарак ба шумор мераванд. Афзоиши маълумоти сармоягузорӣ, бахусус лоиҳаҳои энергетикӣ ва инфрасохторӣ, инчунин амиқтар шудани ҳамкории мо дар соҳаи технологияҳои кишоварзӣ, коркарди хӯрокворӣ ва логистика аз иқтидори қавии мутақобил дар ин бахшҳо шаҳодат медиҳанд.

Муносибатҳои Туркия ва Тоҷикистон дар ҳама соҳаҳо иқтидору имконияти рушд ва пешрафт доранд. Масалан, ифтитоҳи як бонки туркӣ дар Тоҷикистон, таъсиси корхонаҳои муштараки тавлидӣ дар бахши нассоҷӣ ва маъдан, таъсиси марказҳои муштараки логистикӣ ва иҷрои тарҳҳои муштарак дар бахшҳои сайёҳӣ, истихроҷи маъдан, кишоварзӣ, ҳамлу нақл ва энергетика имконпазир аст.

Аслан ҳамаи ин масъалаҳо дар маҷлисҳои доимии Комиссияи байниҳукуматии иқтисодӣ, ки таҳти раёсати ҷонибҳои масъул мунтазам баргузор мегарданд, ҳал карда мешаванд. Ҷаласаи навбатӣ соли оянда дар Душанбе дар назар аст.

— Шумо назари худро дар мавриди истиқлолият, ҳамбастагӣ ва амнияти муштарак дар заминаи ҳамкории густардае, ки бо талошҳои муштараки Туркия, Тоҷикистон ва кишварҳои ҳамсояи минтақа ба роҳ монда мешавад, чӣ гуна баҳо медиҳед?

-Ҳамбастагӣ дар замони буҳрон ва ҳамчунин иқдоми мушаххасе, ки байни Туркия ва Тоҷикистон дар бахшҳои иқтисод, тиҷорат, энергетика, ҳамлу нақл, саноати дифоъ, тандурустӣ, кишоварзӣ ва тағйироти технологӣ андешида шудаанд, ҷузъи дидгоҳи муштараки мост. Заминларза, сӯхтор, обхезӣ ва офатҳои табии наве, ки дар натиҷаи буҳрони иқлим ба вуҷуд омадаанд, ба чолишҳое табдил ёфтаанд, ки ҳеҷ кишвар наметавонад дар танҳоӣ ба пешгирӣ ва рафъи оқибатҳои  онҳо муваффақ  шавад.

Аввалин эҳсосе, ки дар замони буҳрон ҷустуҷӯ мешавад, наздикии байни қалбҳо берун аз масофаҳои ҷуғрофӣ аст. Аз омори иқтисодӣ дида,  дастгирии зуд ва самимонае, ки дар муқобили офатҳои табиӣ зоҳир мешавад, нишондиҳандаи қавии бародарӣ аст. Воқеан, мо кумакҳои бародарону хоҳарони тоҷикамонро ба мардуми турк ҳангоми заминларзаи 6 феврали соли 2023 бо сипос ёдовар мешавем.

Дар ин замина ман боварӣ дорам, ки тавонмандии муштараке, ки бояд дар самти идоракунии офатҳои табиӣ, кумаки башардӯстона ва равандҳои рушд таҳия карда шавад, дар муҳлати дарозмуддат муносибатҳои қавитари сиёсӣ ва иқтисодиро барқарор хоҳанд кард.

Мо дар остонаи давраи нав дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ қарор дорем. Дар ин давра ҳамкории Туркия ва Тоҷикистон дар қатори дигар кишварҳои минтақа, ки бар эҳтироми мутақобил ва баробарии соҳибихтиёрӣ асос ёфтааст, чаҳорчӯби стратегӣ фароҳам меорад, ки истиқлолияти ҳар давлатро таҳким бахшида, марзҳои онро таъмин ва некӯаҳволии муштараки мардуми онро боло мебарад. Кишварҳое, ки соҳибихтиёрии худро мустаҳкам намуда, амнияти миллии худро пойдор нигоҳ медоранд, дар роҳи ба даст овардани адолати ҷаҳонӣ садои қавитар хоҳанд дошт. Аз ин лиҳоз, мо азми Тоҷикистонро барои ҳалли мусолиҳатомези масоили марзии худ бавижа табрик гуфта, ин равандро имкони тавоно барои сулҳи минтақавӣ бо таъсири мусбат медонем.

Имрӯз мо мушоҳида мекунем, ки созмонҳои байналмилалӣ аксаран дар баробари буҳронҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ барои нишон додани иродаи худ бо душворӣ рӯ ба рӯ ҳастанд. Меъмории адолати ҷаҳонӣ ин аст, ки дархостҳо барои сулҳ ва амният болотар аз қарорҳои дар рӯи коғаз, ки аз ҷониби кишварҳои дорои принсипҳои якхела сохта мешаванд, барафрохта шавад. Ман бовар дорам, ки кишварҳои мо дар ин раванд фаъол мебошанд ва дар баробари куштор ва наслкушӣ хомӯш намеистанд. Зеро мо мероси таърихӣ ва масъулияти бузург дорем.

Инро метавонем бо як ҷумла мухтасар баён кунем: иттифоқи мо дар сулҳу амонӣ, исрори мо ба адолат аст ва исрори мо ба адолат аз уфуқи нави минтақавӣ ва ҷаҳонӣ мужда мерасонад, ки соҳибихтиёрии моро боз ҳам мустаҳкамтар мекунад.

Шахсан ман ҳамчун раиси Маҷлиси бузурги миллии Туркия худро намояндаи иродае мебинам, ки вазифадор аст на танҳо дар равандҳои сиёсии дохилии Туркия, балки дар ҷустуҷӯи адолати минтақавӣ ва ҷаҳонӣ саҳм гузорад.

Рушди фарҳанги ҳамкорӣ, ки озодиҳо ва таъмини амниятро миёни Туркия, Тоҷикистон ва кишварҳои дигари минтақа ҳам барои пешгирии амалҳои хушунат ва ҳам мубориза бо ҳаракатҳои ифротгароӣ заминаи мустаҳкам фароҳам хоҳанд кард. Ба ҷои эҷоди як тазоди сунъӣ байни амният ва озодӣ мо бояд ин дуро ҳамчун унсурҳои тақвиятдиҳандаи ҳамдигар баррасӣ кунем. Чунин мувозинат вазъи минтақаро ба эътидол оварда, фазои пешгӯишавандаи тиҷорат ва сармоягузориро ба вуҷуд меорад.

Бовар дорам, ки бар пояи равишҳои идоракунии мо, ки ба арзишҳои миллӣ, эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои асосӣ ва кафолати озодии эътиқод нигаронида шудааст, Туркия ва Тоҷикистон ояндаи муштараки худро дар соҳаҳои маориф, фарҳанг, иқтисод, саноат, тиҷорат, нақлиёт, энергетика, технологияҳои нав, амният ва мудофиа ба таври мушаххас ва қавӣ таъмин хоҳанд кард.