СОЛИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚӢ. Андешаҳо оид ба моҳияти фалсафии он

ДУШАНБЕ, 12.04.2024  /АМИТ «Ховар»/. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ», ки 28 декабри соли 2023 пешниҳод гардид,  соли 2024  Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон гардид. Ин тасмим ба муносибати 30-юмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон гирифта шуда, ба баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, баланд бардоштани мақоми қонун ва тарғиби арзишҳои демократӣ равона гардидааст.

-Албатта, масъалаи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон солҳои зиёд мавриди таваҷҷуҳ ва таъкиди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифта буд. Дар ин самт фармонҳо ва қарорҳои гуногун содир шудаанд. Тоҷикистон мувофиқи Конститутсия давлати ҳуқуқбунёд мебошад. Яъне ҳуқуқ ва давлат дар робитаи ногусастанӣ қарор доранд. Аз ин рӯ, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ дар пасманзари таҷлил аз 30-юмин солгарди Конститутсия на танҳо марҳилаи муҳими таърихи конститутсионии Тоҷикистонро таҷлил мекунад, балки содиқ будани ҳукуматро ба баланд бардоштани дониш ва огоҳии ҳуқуқии шаҳрвандон бори дигар тасдиқ менамояд.

Ин иқдомро аз ҷиҳатҳои гуногун метавон таҳлилу баррасӣ намуд. Ҳадафи ин мақола таҳқиқи ҷиҳатҳои фалсафии ин эъломия ва равшанӣ андохтан ба натиҷаҳои пурсамари он мебошад. Аз нигоҳи фалсафӣ эълон гардидани Соли маърифати ҳуқуқӣ якчанд ҷанбаи асосиро дар бар мегирад.

Заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ

Ҳангоми таҳлили падидаҳои иҷтимоӣ файласуфон аксар вақт заминаи таърихӣ ва иҷтимоии онро баррасӣ мекунанд. Ин равиш ба онҳо имкон медиҳад, ки омилҳои сохторӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва ниҳодӣ (институтсионалӣ)-ро, ки ба падидаҳо таъсир расонида, пайомадҳои эҳтимолиро барои ҷомеа ба вуҷуд меоваранд, дарк кунанд. Масалан, тибқи фалсафаи Карл Маркс, ки ба материализми таърихӣ таъкид мекунад, контексти таърихӣ дар дарки дурусти падидаҳои иҷтимоӣ, форматсияҳои ҷамъиятӣ, муборизаҳои синфӣ, тараққиёти иктисодӣ ва дигаргуниҳои иҷтимоӣ аҳамияти калон дорад. Ҳамчунин таҳқиқоти фалсафии Мишел Фуко бо усули генеалогӣ (насабшиносӣ) аксар вақт таҳлили таърихиро ҳамчун воситаи ошкор кардани ҳолатҳо ва муносибатҳои қудратие, ки институтҳо, гуфтугӯҳо ва амалияҳои иҷтимоиро ташаккул медиҳанд, дар бар мегирад. Файласуфони дигар, монанди Фридрих Нитше, Ҳанна Арендт ва Волтер Бенёмин низ тарафдори равише мебошанд, ки таҳлили таърихиро бо таҳқиқоти фалсафӣ барои ба даст овардани дарки амиқтари падидаҳои иҷтимоӣ пайваст мекунад. Заминаи таърихӣ-иҷтимоиро баъзан «назарияи сабабияти иҷтимоӣ-таърихӣ» низ номидаанд.

Бинобар ин, барои фаҳмидани ҷанбаҳои фалсафии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ зарур аст, ки ба заминаи таърихӣ ва мантиқи ин тасмим таваҷҷуҳ кунем. Аз ин назар баррасии заминаҳои таърихӣ-иҷтимоии ин эълон рӯйдодҳои таърихӣ, шароити иҷтимоӣ ва омилҳои сиёсиро дар бар мегирад, ки шароити қабули ин эъломияро шакл додаанд. Файласуфон метавонанд таҳқиқ кунанд, ки чӣ гуна рӯйдодҳои гузашта, ҳаракатҳои иҷтимоӣ ва тағйироти сиёсӣ ба рушди маорифи ҳуқуқӣ ва низоми ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон таъсир расонидаанд. Илова бар ин, баррасии заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ ба файласуфҳо кумак мекунад, ки самаранокӣ ва афзалиятнок будани эъломияи ҳукумат ва таъсири он ба гурӯҳҳо ва ниҳодҳои гуногуни иҷтимоӣ дар дохили мамлакатро арзёбӣ кунанд. Дар ҳар сурат, аз нигоҳи фалсафӣ, таъкид ба 30-солагии Конститутсия масири таърихии рушди ҳуқуқӣ ва сиёсии Тоҷикистонро пас аз истиқлолият муҳим ва барҷаста нишон медиҳад. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таҳаввулоти системаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсии ҷумҳуриро дар се даҳсолаи охир эътироф намуда, марҳилаҳо, ислоҳот ва мушкилоти дар ин роҳ дучоршударо таъкид менамояд. Он на танҳо ҳамчун шиори тантанавӣ, балки фурсат барои таҳлилу андешаронии фалсафӣ дар бораи ҳаракати Тоҷикистон ба сӯи идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа, эътирофи дастовардҳо, муқовимат бо чолишҳо ва тасдиқи уҳдадориҳо барои бунёди давлати одилона ва шукуфон мебошад.

Ҷанбаи ҳастишиносии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ

Ҳастишиносӣ ё онтология таълимот дар бораи ҳастӣ буда, як бахши муҳими фалсафаро ташкил медиҳад ва принсипҳои бунёдии ҳастӣ, моҳияти умумитарин ва мақулаҳои ҳастиро меомӯзад. Мақулаи ҳастӣ ҳангоми эҷоди тасвири фалсафии олам ба ҳайси мафҳуми бунёдӣ ва асосӣ амал мекунад. Дар мазмуни он на танҳо баёни худи далели вуҷудият, балки инчунин асоснок кардани чизе, ки сарфи назар аз муносибати мо ба он дар асл вуҷуд дорад, ҷой дода шудааст.

Аз нигоҳи онтологӣ эълон шудани соли 2024 Соли маърифати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон ҳам эътирофи робитаи ҳуқуқ ва инсонро ифода мекунад ва ҳам мавҷудияти таълими ҳуқуқиро ҳамчун як ҷанбаи объективии ҷомеа таъкид намуда, дурнамои дигаргунсозандаи онтологиро оид ба табиати ҳуқуқ, қонуният, идоракунӣ ва ташкили ҷомеа инъикос менамояд. Бо авлавият додан ба саводнокии ҳуқуқӣ давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон аҳамияти ҳастии қонунро дар ташаккули шахсият, арзишҳо ва меъёрҳои инфиродӣ ва иҷтимоӣ эътироф карда, уҳдадориро барои таҳкими ҷомеае, ки ба принсипҳои онтологии адолат, баробарӣ ва волоияти қонун асос ёфтааст, таҷассум мекунад. Аз нуқтаи назари онтологӣ, таҳсилоти ҳуқуқӣ ҳамчун воқеияти мушаххас ва низоми расмишудаи таълим эътироф карда мешавад, ки дар ташаккули шуури фардӣ ва коллективӣ оид ба меъёрҳо ва принсипҳои ҳуқуқӣ нақши муҳим мебозад. Ҳукумат бо муайян кардани як соли мушаххас барои пешбурди маърифати ҳуқуқӣ аҳамияти онтологии дониш ва саводнокии ҳуқуқиро дар ташаккули ҷомеаи одилона ва ботартиб эътироф мекунад. Дар навбати худ, ин эътироф маърифати ҳуқуқиро ҳамчун ҷузъи муҳими сохтори ҷамъиятию сиёсӣ, ки ба принсипҳои онтологии адолат ва волоияти қонун асос ёфтааст, инъикос менамояд.

Албатта, аз нигоҳи ҳастишиносӣ воқеияти субъективӣ ва объективии масъала низ бояд мадди назар қарор гирад. Таълиму тарбияи ҳуқуқӣ ҳам воқеияти субъективӣ ва ҳам объективиро фаро мегирад. Аз ҷиҳати субъективӣ он аз азхудкунии дониш, малака ва арзишҳои марбут ба ҳуқуқ ва адолат иборат буда, тасаввурот ва муносибати шахсонро нисбат ба низомҳои ҳуқуқӣ ташаккул медиҳад. Аз ҷиҳати объективӣ, таълими ҳуқуқӣ дар чаҳорчӯби институтсионалӣ ва сохторҳои иҷтимоӣ ҷойгир шуда, меъёрҳо ва арзишҳои васеътари ҷамъиятиро инъикос мекунад. Аз нуқтаи назари онтологӣ, таълими ҳуқуқӣ ҳамчун таъсири мутақобилаи динамики фаҳмиши субъективии ҳуқуқ ва институтҳои ҳуқуқии объективӣ вуҷуд дорад.

Ҷанбаи маърифатшиносии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ

 Дигар бахши муҳим ва мураккаби фалсафа маърифатшиносӣ ё гносеология мебошад. «Маърифат», яъне шинохтан вазифаи асосии фалсафа буда, ҳамчун «раванди фаъолонаю мақсадноки инъикоси воқеият дар майнаи инсон таъйиноташ дастрас кардани донишҳои мувофиқ дар бораи олам мебошад. Инчунин худи субъекти ҳамин фаъолият, яъне инсон ва ҷомеа аз ҷониби инсон омӯхта мешавад». Болотар аз ин, падидаи маърифат ҳамчун объект мавриди шинохт қарор мегирад ва ба ин хотир он истилоҳан «маърифатшиносӣ ё шинохтшиносӣ» ном гирифтааст. «Таъйиноти гносеология ҳамчун қисми фалсафа аз таҳқиқи сарчашмаҳо, шаклҳо ва методҳои маърифат, аз муайян кардани шарти эътимодбахшӣ ва ҳаққонияти донишҳо иборат мебошад».

Аз нигоҳи гносеологӣ эълон гардидани Соли маърифати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон таҳлилу баррасиҳоро вобаста ба сарчашмаҳо, шаклҳо ва усулҳои азхудкунии донишҳо дар соҳаи таълими ҳуқуқӣ дар бар мегирад:

А) Сарчашмаҳои донишҳои ҳуқуқӣ. Омӯзиши ҳуқуқӣ ба сарчашмаҳои гуногуни дониш, аз ҷумла матнҳои ҳуқуқӣ, адабиёти илмӣ ва таҷрибаи амалӣ такя мекунад. Аз нуқтаи назари гносеологӣ, эътимоднокӣ ва саҳеҳии ин манбаъҳо муҳим аст. Масалан, матнҳои ҳуқуқӣ маъмулан ҳамчун сарчашмаҳои бонуфузи донишҳои ҳуқуқӣ ҳисобида мешаванд, аммо тафсир ва татбиқи онҳо метавонад мавриди баҳсу баррасӣ қарор гирад. Эълони мазкур аз ҷиҳати гносеологӣ ба таҳқиқи эътимоднокӣ ва саҳеҳии ин манбаъҳо водор менамояд. Баррасии вазъи маърифатии сарчашмаҳои донишҳои ҳуқуқӣ метавонад эътимоднокии манбаъҳои ҳуқуқӣ ва дурустии ташаббусҳои таълими ҳуқуқиро равшан кунад.

Б) Шаклҳои донишҳои ҳуқуқӣ. Донишҳои ҳуқуқӣ дар шаклҳои гуногун зоҳир мешаванд, ки ҳар кадоми онҳо бо мақсади алоҳида хизмат мекунад ва ҷанбаҳои гуногуни низоми ҳуқуқро ҳал менамоянд. Онҳо ҳуқуқшиносии таҳлилӣ, тафсири қонун, муқоисаи системаҳои ҳуқуқӣ ё ҳуқуқшиносии муқоисавӣ, донишҳои байнисоҳавӣ, омӯзиши рушди таърихии низомҳои ҳуқуқӣ ва асосҳои ахлоқии ҳуқуқро дар бар мегиранд. Ин эълон аз ҷиҳати гносеологӣ боис мешавад, то дар мавриди вазъияти маърифатии шаклҳои гуногуни дониши ҳуқуқӣ таҳқиқот гузаронида шавад. Шаклҳои гуногуни донишҳои ҳуқуқӣ ба фаҳмиши мо ба ҳуқуқ, қонун, адолат ва маҳдудияти хоси дар ин замина вуҷуддошта мусоидат мекунанд. Таҳлили асосҳои гносеологии шаклҳои донишҳои ҳуқуқӣ метавонад баҳодиҳии моро дар бораи мураккабии таълими ҳуқуқӣ зиёд кунад.

В) Усулҳои таълими ҳуқуқӣ. Омӯзиши ҳуқуқ усулҳо ва равишҳои педагогии гуногунро барои осон намудани азхудкунӣ ва дарки дониш истифода мебарад. Аз ҷиҳати гносеологӣ баҳодиҳии интиқодӣ ба самаранокӣ ва мувофиқ будани ин усулҳо муҳим аст. Бинобар ин, эълони мазкур аз ҷиҳати гносеологӣ андешаро дар бораи коромадӣ, самаранокӣ ва мувофиқ будани усулҳои гуногуни таълими ҳуқуқ фаро мегирад. Оё методи анъанавии ба маъруза асосёфта эҳтиёҷоти гуногуни омӯзишии хонандагону донишҷӯёнро ба таври кофӣ қонеъ мекунад ё бояд ба равишҳои омӯзиши интерактивӣ ва таҷрибавӣ диққати махсус дода шавад? Арзёбии усулҳои гуногуни таълим ва таҳлилу баррасии гносеологӣ метавонад ба мубоҳисаю муколамаи ҷонибҳои манфиатдор оид ба интихоби беҳтарин методи таълими ҳуқуқ ва таҳияи стандартҳои қатъии арзёбии сифат ва эътимоднокии омӯзишҳои ҳуқуқӣ кумак кунад ва дар ниҳоят ба тарбияи шаҳрвандони бештар огоҳ ва тавонманд мусоидат намояд.

 Ҷанбаи арзишшиносии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ

 Арзишшиносӣ ё аксиология мавзуи баҳси адабиёт, илми ахлоқ, зебоишиносӣ, педагогика, ҳунар, таърих ва ғайра низ мебошад, вале пеш аз ҳама, он бахши муҳими таҳқиқоти фалсафӣ ба шумор меравад. Мафҳуми арзиш дар фалсафа аз мавқеи фоидаву зарар, некию бадӣ, ростию дурӯғ, зебоию зиштӣ, имконияту ғайриимконият, адолату беадолатӣ баҳо дода мешавад. Арзиш, аз фаъолияти ҳаррӯзаи одамон барои қонеъ гардонидани талаботи моддию маънавии онҳо бармеояд. Дар муҳити воқеӣ ашё, чиз, ҳодисае нест, ки инсон нисбат ба он муносибатҳои арзишӣ зоҳир накунад.

Эълон гардидани Соли маърифати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон аз дидгоҳи арзишшиносӣ/аксиология аҳамияти назаррас дошта, якчанд таҳлилу баррасиҳоро дар бар мегирад:

А) Арзиши воқеии таълимоти ҳуқуқӣ. Эълони мазкур эътирофи арзиши аслии донишҳои ҳуқуқӣ ва саводнокии ҷомеаро инъикос мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ на танҳо бо манфиатҳои муҳимаш дар ташаккули таҷрибаи ҳуқуқӣ ва касбӣ, балки барои арзиши хоси он дар пешбурди адолат ва волоияти қонун қадр карда мешавад. Аз нуқтаи назари аксиологӣ, таҳсилоти ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи қонеъ намудани ниёзҳои зеҳнӣ ва ахлоқии шахс тавассути додани дониш ва малакаҳои зарурӣ барои паймоиш дар системаҳои ҳуқуқӣ, татбиқи арзишҳои бунёдӣ, аз қабили дастрасӣ ба адолат, баробарӣ дар назди қонун, ҳифзи ҳуқуқҳои инсон ва иштироки пурмазмун дар ҳаёти шаҳрвандӣ баррасӣ мешавад.

Б) Арзиши ахлоқии маърифати ҳуқуқӣ. Омӯзиши ҳуқуқӣ бо арзишҳои ахлоқӣ фаро гирифта шудааст, зеро он дар шахс ҳисси масъулият, поквиҷдонӣ ва рафтори ахлоқиро дар доираи касби ҳуқуқшиносӣ ва умуман дар кулли ҷомеа ба вуҷуд меорад. Таълими ҳуқуқӣ тавассути тарғиби огоҳии ахлоқӣ ва риояи этикаи касбӣ ва ҳуқуқӣ принсипҳои ахлоқӣ, аз қабили ростқавлӣ, адолат, инсоф, эҳтироми ҳуқуқи дигарон ва тартиботи ҷамъиятиро дастгирӣ мекунад. Ин меъёрҳо рафтори коршиносони ҳуқуқро роҳнамоӣ мекунанд ва муносибатҳои онҳоро бо мизоҷон, ҳамкорон ва низоми ҳуқуқӣ ташаккул медиҳанд. Ҳамин тавр, аз нигоҳи аксиологӣ эълон гардидани Соли маърифати ҳуқуқӣ арзиши ахлоқиро ҳамчун воситаи тарбияи шаҳрвандони поквиҷдон ва тарғиби рафтори ахлоқӣ дар доираи касби ҳуқуқшиносӣ таъкид менамояд.

В) Арзиши абзорӣ дар пешбурди ҳадафҳо ва ормонҳо. Аз нуқтаи назари аксиологӣ, эълони мазкур эътирофи арзиши абзорӣ-унсурии таълими ҳуқуқро дар ноил шудан ба ҳадафҳо ва ормонҳои васеътари ҷомеа инъикос мекунад. Ҳадафҳое, аз қабили мусоидат ба дастрасии адолат, риояи волоияти қонун ва ҳифзи ҳуқуқи инсон ҳамчун ҳадафҳои асосии таълими ҳуқуқӣ арзёбӣ мешаванд. Бо сармоягузорӣ ба ташаббусҳои маърифати ҳуқуқӣ давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон ҳадаф дорад, ки тавонмандии шаҳрвандонро барои иштироки пурмазмун дар ҳаёти шаҳрвандӣ, риояи волоияти қонун, мусоидат ба ваҳдату ҳамбастагӣ ва суботу пешрафт ва саҳмгузорӣ дар рушди ҷомеаи одилона ва демократӣ тақвият диҳад. Ормонҳо, аз қабили баробарӣ дар назди қонун, адолати мурофиавӣ ва ҷустуҷӯи ҳақиқат ва адолат ҳамчун арзишҳои идеалӣ, ки таҳсилоти ҳуқуқӣ барои ҳимояи онҳо саъй мекунад, гиромӣ дошта мешаванд.

Г) Эҳтиёҷоти инфиродӣ ва иҷтимоӣ. Омӯзиши ҳуқуқӣ ҳам ниёзҳои инфиродӣ ва ҳам иҷтимоиро барои дониш, малака ва роҳнамоии ахлоқӣ баррасӣ мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ ба таври инфиродӣ ба эҳтиёҷоти зеҳнӣ, касбӣ ва рушди шахсии донишҷӯён ва таҷрибаомӯзон ҷавобгӯ мебошад. Ва аз ҷиҳати иҷтимоӣ ба фаъолияти низомҳои ҳуқуқӣ, татбиқи адолати судӣ ва баланд бардоштани эътимод ва боварии мардум ба касбу ҳирфаи ҳуқуқӣ мусоидат мекунад. Таълими ҳуқуқӣ бо қонеъ кардани ин ниёзҳо арзиши худро ҳамчун воситаи баланд бардоштани некӯаҳволии шахс ва пешбурди манфиатҳои умумӣ иҷро мекунад ва пояи асосии ҷомеаи одилона ва демократӣ ҳисобида мешавад.

 Фалсафаи ҳуқуқ ва эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ

Фалсафаи ҳуқуқ як соҳаи таҳқиқоти фалсафӣ мебошад, ки ба дарки маъно ва моҳияти ҳуқуқ, муайян кардани хусусияти куллии он, кашфи қонунҳои умумитарини ҳуқуқ, шаклҳои зуҳури берунии моҳияти ҳуқуқ ё падидаҳои ҳуқуқӣ, арзиш ва аҳамияти ҳуқуқ дар ҳаёти инсон ва ҷомеа, мавқеи он дар ҷаҳон ва робитаи ҳуқуқ бо дигар низомҳои меъёрӣ бахшида шудааст. Фалсафаи ҳуқуқ хислати байнифаннӣ дорад ва он ба сифати ҳамфанни мустақили ҳуқуқшиносӣ ва ҳам қисми фалсафа омӯхта мешавад, чунки бе мафҳумҳои фалсафӣ ва умуман бе маърифати фалсафӣ ташаккули ҷаҳонбинии ҳуқуқӣ ғайриимкон аст.

Аз дидгоҳи фалсафаи ҳуқуқ эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ ба таҳлили принсипҳо, арзишҳо ва ҳадафҳои таълими ҳуқуқӣ рабт дорад. Ин аст баррасии ин масъала аз нуқтаи назари фалсафаи ҳуқуқ:

А) Меъёри ҳуқуқӣ. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ, пеш аз ҳама, нишондиҳандаи уҳдадории Ҳукумати Тоҷикистон ба ҷанбаи меъёрии ҳуқуқ аст, ки дар фалсафаи ҳуқуқ мавқеи муҳим дорад. Он ҳуқуқро ҳамчун ҷанбаи асосии ҳаёти инсон, ҷомеа ва давлат эътироф намуда, нақши онро дар ташаккули рафтори шахс, ҳалли баҳсҳо ва нигоҳдории тартиботи ҷамъиятӣ таъкид мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи пешниҳоди дониш дар бораи меъёрҳо, принсипҳо ва институтҳои ҳуқуқӣ хизмат мекунад ва ба ин васила дарки асосҳои меъёрии ҳуқуқ ва идоракуниро инкишоф медиҳад. Эъломия аз нуқтаи назари фалсафаи ҳуқуқ аҳамияти таълими ҳуқуқиро дар пешбурди эҳтиром ба меъёрҳои ҳуқуқӣ ва ташаккули фарҳанги қонуният дар ҷомеа таъкид мекунад ва арзёбии меъёрҳои баҳодиҳии муваффақият ва самаранокии талошҳои омӯзиши ҳуқуқӣ ва натиҷаҳои он барои дарки мо дар бораи моҳияти ҳуқуқро дар бар мегирад.

Б) Адолатпарварӣ. Фалсафаи ҳуқуқ бо принсипҳои адолат, ки системаҳои ҳуқуқиро асоснок мекунанд ва ҷузъи зарурии ҳар ҷомеаи демократӣ мебошанд, алоқаманд аст. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ аз тарафи Ҳукумат ва давлати Тоҷикистон ин маъноро таъкид менамояд, ки нақши таълими ҳуқуқ ва саводнокии ҳуқуқӣ дар таъмини ҷомеаи одилона, пешбурди принсипҳои адолат, садоқат ва инсоф дар ҷомеа зарурӣ мебошанд. Аз нуқтаи назари фалсафӣ, ин ибтикор бо принсипҳое мувофиқат мекунад, ки назарияшиносони сиёсӣ, ба мисли Ҷон Роулс бартарии адолатро ҳамчун инсоф, росткирдорӣ ва садоқат дар сохтори ниҳодҳои ҷамъиятӣ баҳсу баррасӣ намудаанд. Дастрасӣ ба донишҳои ҳуқуқӣ ба шахсони алоҳида имкон медиҳад, ки дар мураккабии низоми ҳуқуқӣ паймоиш кунанд ва ба ин васила ҷомеаи одилонатареро таҳким бахшанд.

В) Ҳуқуқ ва уҳдадориҳои қонунӣ. Фалсафаи ҳуқуқ табиат ва доираи ҳуқуқ ва масъулияти қонуниро дар дохили ҷомеа баррасӣ мекунад. Дар эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ бар аҳамияти тарбияи ҳуқуқии афрод ва таълими вазифаҳои қонунии онҳо ҳамчун шаҳрванд таъкид мешавад. Омӯзиши ҳуқуқӣ шахсонро бо донишҳо ва воситаҳои зарурӣ муҷаҳҳаз месозад, ки барои ҳимояи ҳуқуқҳои худ, иҷрои уҳдадориҳои худ ва саҳмгузорӣ дар фаъолияти системаҳои ҳуқуқӣ зарур мебошанд. Эъломия аз нуқтаи назари фалсафаи ҳуқуқ аҳамияти таълими ҳуқуқиро дар фароҳам овардани имконияти шахс барои амалӣ намудани ҳуқуқҳояш ва иҷрои уҳдадориҳои шаҳрвандӣ таъкид менамояд.

Г) Этикаи ҳуқуқӣ ва ахлоқи касбӣ. Фалсафаи ҳуқуқ эътироф дорад, ки амалияи қонун табиатан бо мулоҳизаҳои ахлоқӣ фаро гирифта шудааст. Он баррасӣ мекунад, ки то чӣ андоза меъёрҳои ҳуқуқӣ принсипҳои ахлоқиро инъикос мекунанд. Дар ҷомеаи Тоҷикистон шуури ахлоқӣ дар ташаккули шуури ҳуқуқӣ нақши ҳалкунанда дорад, зеро одамон ба қонун, қонуният, адолати судӣ ва дигар падидаҳои ҳаёти ҳуқуқӣ бо истифода аз категориҳои ахлоқии адолат ва беадолатӣ, виҷдон ва бевиҷдонӣ баҳо медиҳанд. Аз ин нигоҳ, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ аҳамияти ахлоқи ҳуқуқӣ ва касбӣ дар таълими ҳуқуқ ва таҷрибаҳои ҳуқуқиро таъкид карда, водор месозад, ки ҷанбаҳои ахлоқии таълими ҳуқуқӣ ва нақши он дар ташаккули арзишҳо ва рафтори ахлоқӣ андешаронӣ ва бозандешӣ шаванд. Омӯзиши ҳуқуқӣ натанҳо дар бораи принсипҳои ҳуқуқӣ дониш мебахшад, балки инчунин арзишҳои ахлоқӣ ва стандартҳои касбиро ба мутахассисони ҳуқуқшиноси оянда меомӯзад. Омӯзиши ҳуқуқӣ бояд фарҳанги огоҳии ахлоқӣ ва масъулиятро тарбия намуда, ба шаҳрвандон имкон диҳад, ки дар мураккабии амалияи ҳуқуқӣ бо поквиҷдонӣ ва этикаи касбӣ паймоиш кунанд.

Ҳамин тавр, таъкид ва таваҷҷуҳ ба маърифати ҳуқуқӣ уҳдадориро дар бораи тавонмандсозии шаҳрвандон бо дониш ва малакаҳои зарурӣ барои иштироки фаъолона дар раванди демократӣ инъикос мекунад. Ин бо назарияи демократӣ, ки дар он шаҳрвандони огоҳ ва масъулиятнок барои фаъолият ва инкишофи як низоми демократии устувор муҳим аст, мувофиқат мекунад. Бо муҷаҳҳаз намудани афроди ҷомеа бо фаҳмиши ҳуқуқӣ ва уҳдадориҳо маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун муҳаррик барои мушорикати шаҳрвандӣ, муваффақияти ниҳодҳои иҷтимоӣ ва пешрафти ҷомеа хизмат мекунад. Бо таваҷҷуҳ ва таъкид ба маърифати ҳуқуқӣ Тоҷикистон бори дигар содиқ буданашро ба принсипҳои демократӣ ва инкишофи ҷомеаи шаҳрвандӣ қувват мебахшад.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА,
директори Институти омӯзиши масъалаҳои
давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии
илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа,

Хайрулло ФАЙЗУЛЛОЕВ,
ассистенти кафедраи фалсафа ва
фарҳангшиносии Донишгоҳи давлатии омӯзгории
Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ

АКС: Хадамоти матбуоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон/АМИТ «Ховар»